Το τέλος του Διαφωτισμού

Οι πόλεμοι στην Ουκρανία και τη Γάζα δεν επηρεάζουν μόνο τους γεωπολιτικούς συσχετισμούς και τις εσωτερικές εξελίξεις σε πολλές χώρες – με πρώτες τις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου η σημαντικότερη για το μέλλον της ανθρωπότητας εκλογική αναμέτρηση βρίσκεται στην κόψη του ξυραφιού (και) εξαιτίας των πολέμων. Μια γενικότερη, σε μεγάλο βαθμό οφειλόμενη στην «πολεμική ατμόσφαιρα», αλλαγή στάσης και αντιλήψεων έχει θέσει σε αμφισβήτηση, ή και απειλεί ευθέως, αυτό που αποκαλούμε, έστω μόνο στη Δύση, «σύγχρονο πολιτισμό» και που βασίζεται στα επιτεύγματα, ως πρόσφατα θεωρούμενα ως κεκτημένα, του Διαφωτισμού.

Διαφωτισμός θα πει υπερίσχυση της λογικής επί των δοξασιών και των ψυχοσυναισθηματικών εκρήξεων, πίστη στην επιστήμη και την πρόοδο νοούμενη ως βελτίωση της ζωής των πολλών, διατήρηση ζωτικού χώρου για το πνεύμα και τις τέχνες, βούληση συνεργασίας και αλληλοκατανόησης μεταξύ ανθρώπων και λαών, αποδοχή της ύπαρξης και της κυριαρχίας του δικαίου και του Κράτους Δικαίου. Ολα αυτά τα στοιχεία έχουν πάψει να είναι αυτονόητα, καθώς τα τραντάζουν συθέμελα αντίρροπες δυνάμεις, συχνά ερήμην ή εν αγνοία μας. Οι πόλεμοι των τελευταίων δύο χρόνων – που στην πραγματικότητα αποτελούν κλιμάκωση της συνεχούς, μετά την 11η Σεπτεμβρίου 2001, καταφυγής στη βία για την επίλυση των διαφορών και των «συγκρούσεων πολιτισμών» – έχουν σαρώσει μια (σχετικά) ειρηνική ογδοντακονταετία από το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και πάντως σίγουρα τριακονταετία μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Εχουν συγχρόνως εκθεμελιώσει τις διεθνείς σχέσεις, το δίκαιο του πολέμου (γιατί και ο πόλεμος είχε ως τώρα κανόνες, που απέτρεπαν, για παράδειγμα, σφαγές αμάχων, βομβαρδισμούς νοσοκομείων, χρήση χημικών όπλων), το κύρος διεθνών οργανισμών. Με τη συμβολή της άλλης μείζονος εξέλιξης της εποχής μας, της τεχνολογικής επανάστασης και της σταδιακής απώλειας ελέγχου των ανθρώπων επί της τεχνολογίας, έχουν καταστήσει άνευ νοήματος τον ορθό λόγο: δεν υπάρχει αντικειμενική αλήθεια, ούτε καλό και κακό, ούτε δίκαιο και άδικο, ούτε γενικό συμφέρον, αφού τα πάντα (μια απρόκλητη επίθεση, μια δημοκρατική υποχώρηση, ένα λογικό τερατούργημα) είναι υποστηρίξιμα, με μόνη διαχωριστική γραμμή το μίσος ή την πλήρη έλλειψη κατανόησης μεταξύ φατριών κλεισμένων στο κουτάκι τους. Εχουν, επίσης, αλλοιώσει την έννοια της επιστήμης, αφού αυτά που μας λέει, για παράδειγμα, η επιστήμη για την κλιματική αλλαγή ή για τους κινδύνους της τεχνητής νοημοσύνης, οι κλεισμένες στα κουτάκια τους «ακοινώνητες κοινωνίες» δεν τα «ακούνε» ή δεν τα «πιστεύουν». Εχουν, τέλος, εξαφανίσει ή υποβιβάσει στα χαμηλότερα σκαλοπάτια των ανθρώπινων αναγκών τις αισθητικές απολαύσεις και τις ηθικές διακρίσεις, αφού ό,τι ανήκει στον προσωπικό και όχι στον «διασυνδεδεμένο» κόσμο είναι κοινωνικά αδιάφορο έως αποδοκιμαστέο.

Οπως σωστά είπε αυτές τις μέρες ο Μακρόν, χωρίς κανείς να του δίνει σημασία, βαδίζουμε σε ευρωεκλογές ασχολούμενοι με τα τετριμμένα της πολιτικής, ενώ κινδυνεύουν οι αξίες επί των οποίων θεωρητικά στηρίζεται το κοινό ευρωπαϊκό σχέδιο: ποιότητα ζωής, ασφάλεια, δημοκρατία. Εθνικισμοί, «ψεύτικα νέα», απάθεια, μισαλλοδοξία αποτελούν τη «νέα κανονικότητα» στη δική μας πλευρά του Ατλαντικού. Στην απέναντι πλευρά, ο άνθρωπος που έδωσε το τελειωτικό χτύπημα στα σαθρά θεμέλια του «μεταπολεμικού κόσμου» προελαύνει αγνοώντας το δίκαιο και τη δημοκρατία, ενώ οι αντίπαλοί του στέλνουν την αστυνομία στα πανεπιστήμια για να κλείσει τα στόματα όσων ζητούν ελευθερία και δικαιοσύνη. Οταν οι «δυνάμεις του καλού» μιμούνται τις μεθόδους του «κακού», μαζί με τον Διαφωτισμό πεθαίνει και η ελπίδα.