Οι ταινίες που «μίλησαν» για το προσφυγικό

Όπως ίσως αναμένει κανείς ο ελληνικός κινηματογράφος μυθοπλασίας δεν έμεινε αδιάφορος απέναντι στην ιστορία και το αφήγημα του προσφυγικού ακολουθώντας σε μεγάλο βαθμό τη γενικότερη επεξεργασία του φαινομένου. Και πάλι, όμως, τα παραδείγματα ταινιών που θα μπορούσε κανείς να ανακαλέσει σε μια πρώτη, πρόχειρη όπως λέμε, αναζήτηση δεν θα ξεπερνούσαν τις αναφορές στο «Συνοικία το όνειρο», «Η Οδύσσεια ενός ξεριζωμένου» και τον Αγγελόπουλο.

Την απαραίτητη εργασία της τεκμηρίωσης και της θεωρητικής πλαισίωσης ανέλαβε η Ελένη Ροδοπούλου από τη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων παραδίδοντας μετά την επεξεργασία της διπλωματικής της το βιβλίο «Το προσφυγικό στον ελληνικό κινηματογράφο μυθοπλασίας» (Εκδόσεις Μωβ, www.mov-ekdoseis.gr). Και έτσι είναι πλέον εύκολο να ανατρέξουμε στην παλαιότερη σωζόμενη ταινία (ή έστω «μυθιστοριοποιημένο ντοκιμαντέρ»): το «Ελληνικόν θαύμα» (1921, Dag Film) του Δημήτρη Γαζιάδη, με χρηματοδότηση του Υπουργείου Εξωτερικών και αναφορά στη Μικρασιατική Εκστρατεία. Θα ακολουθούσαν τα Επίκαιρα του Αχιλλέα Μάρδα, αλλά και η ταινία «Μπόρα» το 1929, επίσης σε σκηνοθεσία Δ.Γαζιάδη και σενάριο του Παύλου Νιρβάνα (ο οποίος είχε ήδη υπογράψει τη μεγάλη επιτυχία της «Αστέρως»). Όπως παρατηρεί η Ροδοπούλου: «Επρόκειτο για μία δραματοποιημένη εκδοχή των συνεπειών της Μικρασιατικής Καταστροφής, μέσα από ένα κοινότοπο οικογενειακό δράμα, με αποσπάσματα Επικαίρων που είχε γυρίσει [ο Γαζιάδης], γεγονός που ενίσχυε τη συγκινησιακή φόρτιση της ταινίας. Το θέμα της είναι ένας στρατιώτης που γυρίζει από τον πόλεμο, βρίσκει την αγαπημένη του με άλλον και εξαφανίζεται, με παράλληλες αναφορές στη Μικρασιατική Καταστροφή και τις συνέπειές της». Για την ιστορία, την ταινία παρακολούθησε ο τότε πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος, που συνεχάρη τους δημιουργούς της και υποσχέθηκε παράλληλα να καταργηθεί ο φόρος δημοσίων θεαμάτων για τις ταινίες προς όφελος της κινηματογραφικής παραγωγής.

Στις επόμενες μεταπολεμικές δεκαετίες μέχρι τη δικτατορία «ο κινηματογράφος περιθωριοποίησε τα ιστορικά θέματα και τα αντιμετώπισε σαν μελοδραματικές περιπέτειες. Πραγματεύτηκε τη Μικρασιατική Καταστροφή “μέσα από τον φακό των προσφύγων και των δυσκολιών που αντιμετώπισαν”. Οι ταινίες αναπαρήγαγαν το θέμα της επανένωσης των οικογενειών που χάθηκαν στην Καταστροφή, ενώ περιορίζονταν στην περιγραφή προβλημάτων της καθημερινότητας που αντιμετώπιζαν οι πρόσφυγες στην Ελλάδα, δίχως –όμως- την αναζήτηση των αιτιών ή του τρόπου της επίλυσής τους… Το ελληνικό μελό αναφερόταν σε θέματα προσφυγιάς… με έμφαση στο συναίσθημα», ενώ παράλληλα αναπαριστούσε τον μικροαστικό ατομισμό της πόλης αποτυπώνοντας το όνειρο της αντιπαροχής. Εξαίρεση εδώ αποτελούσε η ταινία «Συνοικία το όνειρο» (1961), ενώ η «Μαγική πόλις» (1954) του Νίκου Κούνδουρου είχε ήδη θεωρηθεί ακατάλληλη για το εξωτερικό. Ως ιδιαίτερη περίπτωση η συγγραφέας αναφέρει επίσης τη «Γαλήνη» (1958) του Γκρέγκορι Μαρκόπουλος, μεταφορά προφανώς του ομότιτλου μυθιστορήματος του Ηλία Βενέζη, από τις ελάχιστες τέτοιες απόπειρες. Για την ιστορία, η κόπια που σώζεται σήμερα είναι 68λεπτη και ο Μαρκόπουλος ποτέ δεν την αναγνώρισε ως δική του ταινία, καθώς αποτελεί επεξεργασμένο φιλμ από τον Τζέιμς Πάρις.

Στη Μεταπολίτευση

Όσον αφορά την περίοδο 1974 – 2000, περίοδο «απελευθερωτική» και με στοιχεία ωρίμανσης στη φιλμική γλώσσα, ξεχωρίζουν το «1922» του Νίκου Κούνδουρου, εν έτει 1978 (με την κριτική να της καταλογίζει «βία, σωβινισμό και μανιχαϊσμό»), «Τα παιδιά της Χελιδόνας» (1987) του Κώστα Βρεττάκου –με τη θεματική της παλιννόστησης των εξορίστων του Εμφυλίου-, το «Καραβάν Σαράι» (1986) του Τάσου Ψαρρά (και πάλι για εσωτερικούς πρόσφυγες του Εμφυλίου) και το «Τραγούδι της επιστροφής» (1983) του Γιάννη Σμαραγδή (για πρόσφυγες της δικτατορίας).

Ο Θόδωρος Αγγελόπουλος είναι ένας κόσμος χωριστά ήδη από την τριλογία της σιωπής: «Ταξίδι στα Κύθηρα» (1984), «Ο μελισσοκόμος» (1986), «Τοπίο στην ομίχλη» (1988). Η αφηγηματική του δεν περιορίζεται στην Ελλάδα ή τη λεκάνη της μεσογείου. «Οι ταινίες του τοποθετούνται στα Βαλκάνια, ειδικά στα “ταραγμένα” βόρεια ελληνικά σύνορα. Οι βασικοί χαρακτήρες του εντοπίζονται σε όχθη λίμνης ή ποταμού, συνήθως της μεθορίου, ετοιμάζονται για τον ταξίδι τους προς την πατρίδα ή την εξορία», σημειώνει η Ροδοπούλου.

Παράλληλα βέβαια υπενθυμίζει τις ταινίες που προέρχονται από τη δεκαετία του 1990, εποχή αποσταθεροποίησης των ταυτοτήτων και εμφάνισης της ετερότητας. Ο κινηματογράφος έσπευσε να καταγράψει τις αλλαγές στον ελλαδικό χώρο που μετατρεπόταν και σε χώρο υποδοχής μεταναστών και προσφύγων με μια σειρά ταινίες: «Απ’ το χιόνι» (1993) του Σωτήρη Γκορίτσα, «Μιρουπάφσιμ» (1997) των Γιώργου Κόρρα και Χρήστου Βούπουρα, «Από την άκρη της πόλης» (1998) του Κωνσταντίνου Γιάνναρη (το 2004 θα γυρίσει τον «Όμηρο» και το 2011 το «Man at sea»), «Eduart» (2006) της Αγγελικής Αντωνίου, «Διόρθωση» (2007) του Θάνου Αναστόπουλου, «Ακαδημία Πλάτωνος» (2009) του Φίλιππου Τσίτου.

Η ίδια η συγγραφέας σημειώνει ότι μια τέτοια εργασία δεν μπορεί να είναι εξαντλητική. Οι ταινίες, ωστόσο, που αναλύονται, αντιμετωπίζονται ως τεκμήρια ιστορικά για τη σχέση της ελληνικής κοινωνίας με το «δράμα» των προσφύγων, για τις κυρίαρχες ιδεολογίες και μετατοπίσεις τους, για την απόπειρα ενσωμάτωσης και τη λειτουργία της ως χώρου υποδοχής.