Ελευθερία λόγου και λογοκρισία

Μετά τη δολοφονία του Τσάρλι Κερκ, άρχισαν να κυκλοφορούν στο Διαδίκτυο βίντεο που κατέγραφαν τη στιγμή του θανάτου του. Τα περισσότερα ειδησεογραφικά πρακτορεία αρνήθηκαν να τα προβάλλουν, αλλά στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης το υλικό διαδόθηκε αστραπιαία. Το γεγονός αυτό προκάλεσε έντονα ερωτήματα: πρέπει οι πλατφόρμες να παρέμβουν για να περιορίσουν τέτοιο περιεχόμενο ή μήπως κάτι τέτοιο θα συνιστούσε επικίνδυνη λογοκρισία;

Τα επαγγελματικά μέσα ενημέρωσης ήταν προσεκτικά με το οπτικό υλικό ακολουθώντας μια στάση που αντανακλά τη δημοσιογραφική παράδοση: να φιλτράρονται οι πιο βίαιες σκηνές ώστε να προστατεύεται το κοινό. Στην πράξη, αυτή η επιφύλαξη είχε ελάχιστη σημασία: τα βίντεο εμφανίστηκαν σχεδόν αμέσως σε YouTube, X, Instagram και στην πλατφόρμα Truth Social. Η υπόθεση αυτή αντανακλά πόσο περιορισμένη είναι πλέον η δύναμη των δημοσιογράφων ως «πυλωρών» της ενημέρωσης. Στην εποχή των έξυπνων κινητών και της αυτόματης ανάρτησης βίντεο, οι αποφάσεις των δημοσιογράφων χάνουν τη βαρύτητα που είχαν κάποτε.

Παράλληλα αναδεικνύεται ο κίνδυνος ψυχολογικής βλάβης από την αδιαμεσολάβητη προβολή βίαιου περιεχομένου. Μελετητές υπενθυμίζουν ότι οι δημοσιογράφοι θέτουν όρια για συγκεκριμένους λόγους: γνωρίζουν πως το τραύμα μπορεί να μεταδοθεί μέσα από μια οθόνη και ότι η ωμή αμεσότητα, χωρίς επεξήγηση ή πλαίσιο, ενδέχεται να προκαλέσει σοκ ή συναισθηματική αποστασιοποίηση. Αντίθετα, οι πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης υπόσχονται «αφιλτράριστη πρόσβαση», χωρίς όμως καμία εγγύηση για την αλήθεια του περιεχομένου και χωρίς ουσιαστική προστασία από ψυχολογικό τραύμα. Το δίλημμα καθίσταται εντονότερο καθώς ολοένα περισσότεροι πολίτες εγκαταλείπουν τα παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης και στρέφονται στα κοινωνικά δίκτυα, αναλαμβάνοντας έτσι οι ίδιοι το ρίσκο της απροειδοποίητης έκθεσης.

Η αδυναμία πλήρους ελέγχου αποτελεί ένα ακόμη καθοριστικό στοιχείο. Οι πληροφορικοί τονίζουν ότι είναι σχεδόν αδύνατον να ελεγχθεί κάθε ανάρτηση. Ακόμη και όταν οι πλατφόρμες επιχειρούν να δράσουν, το αποτέλεσμα είναι μερικό: το YouTube, για παράδειγμα, αφαίρεσε ορισμένα βίντεο και επέβαλε περιορισμούς ηλικίας, ενώ το Instagram, το Snapchat και το TikTok ανακοίνωσαν παρόμοια μέτρα. Παρ’ όλα αυτά, το βίντεο της επίθεσης είχε ήδη διαδοθεί σε τέτοιο βαθμό που η πλήρης απομάκρυνσή του ήταν ανέφικτη. Η ίδια δυσκολία ελέγχου είχε παρατηρηθεί και με βίντεο από άλλες αιματηρές συγκρούσεις.

Οι αντιδράσεις του κοινού αποτυπώνουν το βαθύ δίλημμα της ελευθερίας λόγου. Γονείς αναφέρονται για σοκ και λύπη όταν τα παιδιά τους εκτέθηκαν στο βίντεο, αλλά οι έφηβοι γόνοι τους συχνά θεωρούν ότι είναι σημαντικό να δουν αντίστοιχες εικόνες, εκτιμώντας ότι δεν πρέπει να λογοκρίνονται. Αντίστοιχα, πολιτικοί τονίζουν πως η ελευθερία του λόγου περιλαμβάνει και περιεχόμενο που μας ενοχλεί ή μας σοκάρει, καθώς αποτελεί θεμέλιο της δημοκρατίας. Η κοινωνία καλείται έτσι να ισορροπήσει ανάμεσα στην προστασία του κοινού και στη διατήρηση της ελευθερίας της έκφρασης, ακόμη και για περιεχόμενο που προκαλεί αποστροφή.

Η υπόθεση του Κερκ αντανακλά τις αντιφάσεις της ψηφιακής εποχής. Από τη μία πλευρά, η ανεμπόδιστη ροή πληροφορίας ενισχύει τη διαφάνεια και δίνει φωνή σε πολίτες, από την άλλη, μπορεί να μετατραπεί σε εργαλείο βλάβης, σοκάροντας ανυποψίαστους θεατές και διαβρώνοντας την κοινή λογική γύρω από το τι είναι έγκυρο ή ωφέλιμο να κοινοποιείται.

Η ισορροπία ανάμεσα στην ελευθερία λόγου και την προστασία από το τραύμα δεν μπορεί να στηρίζεται αποκλειστικά ούτε στις εταιρείες τεχνολογίας. Απαιτεί συνεργασία πολιτείας, δημοσιογράφων, ερευνητών και χρηστών, αλλά και μια πιο ώριμη κουλτούρα ψηφιακής παιδείας. Οι πολίτες χρειάζεται να γνωρίζουν πώς να αξιολογούν, να φιλτράρουν και να αναφέρουν περιεχόμενο, ενώ οι πλατφόρμες οφείλουν να προσφέρουν διαφανείς κανόνες και εργαλεία αυτοπροστασίας. Μόνο μέσα από μια τέτοια πολυεπίπεδη προσέγγιση μπορούμε να διατηρήσουμε ανοιχτό το πεδίο της πληροφόρησης, προστατεύοντας ταυτόχρονα την ψυχική υγεία και τον σεβασμό προς τα θύματα. Η πρόκληση είναι τεράστια, αλλά η απάντηση θα καθορίσει το μέλλον της δημοκρατικής δημόσιας σφαίρας.

Ο Στέλιος Παπαθανασόπουλος είναι καθηγητής στο Τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών