Αθήνα, Mission Possible
Η Αθήνα διέρχεται μια από χειρότερες στιγμές της: σ’ αυτό συμφωνούν τόσο οι κάτοικοι όσο και οι ευκαιριακοί και καθημερινοί χρήστες. Ο αριθμός των τροχαίων δυστυχημάτων στην Αττική –περίπου 15 μηνιαίως– είναι ενδεικτικό στοιχείο της αρνητικής αθηναϊκής εξαίρεσης. Στην πραγματικότητα, η Αθήνα συγκεντρώνει σχεδόν όλα τα κριτήρια της ασχήμιας και της δυσλειτουργίας· «συναρπαστική» τη βρίσκουν μόνο οι αταξίδευτοι λεβεντοπατριώτες και οι οκνηροί ξενύχτηδες.
Αν και η ιστορία της εμφανίζει ασυνέχεια, η Αθήνα διατηρεί τα ελαττώματα που της αποδίδονταν από την αρχαιότητα: παριστάνοντας τη μεγαλούπολη (real estate, Airbnb, υψηλή γαστρονομία), δείχνει αδικαιολόγητα «αλαζονική» –όπως τη χαρακτήριζαν οι αντίπαλοί της, Αιγινήτες, Κορίνθιοι και Σπαρτιάτες· είναι κάθε άλλο παρά «τυραννίδα της θαλάσσης» όπως την προσελάμβαναν τα μέλη της Δηλιακής Συμμαχίας.
Οι διοικήσεις, και οι χρήστες της –λίγοι από τους οποίους είναι Αθηναίοι, άρα λίγοι αισθάνονται στον τόπο τους και συμπεριφέρονται αναλόγως– έχουν συμβάλει στη δημιουργία ενός υπερτροφικού χωριού με περιβάλλον eyesore: η Αθήνα είναι η μοναδική ευρωπαϊκή πρωτεύουσα που προσβάλλει όλες τις ανθρώπινες αισθήσεις, όχι μόνο την όραση.
Μια γνησίως φιλόδοξη δημαρχία θα μπορούσε να βελτιώσει την όψη και τη λειτουργία της πόλης. Μέχρι τώρα, οι εκλεγμένοι είτε αδιαφορούσαν για τα προβλήματά της, είτε δεν τα αναγνώριζαν, είτε αποτύγχαναν να προτεραιοποιήσουν την αντιμετώπισή τους. Μερικοί δήμαρχοι έκαναν προσπάθειες κοινωνικής πολιτικής (π.χ. Γιώργος Καμίνης) και εξωραϊσμού (π.χ. Κώστας Μπακογιάννης), ενώ υπήρξαν άλλοι που δεν έκαναν απολύτως τίποτα ή πήραν ανόητες ή ανέντιμες αποφάσεις. Η διαχείριση της Αθήνας είχε αποτύχει ήδη από τον 19ο αιώνα, όταν η νεοσύστατη πρωτεύουσα ήταν μια ερειπωμένη κωμόπολη χωρίς ύδρευση, χωρίς αποχέτευση, με μαντριά στο Κολωνάκι, λασπώδη μονοπάτια, σκορπισμένες αρχαίες πέτρες και με κατσίκες να πίνουν νερό από τα βρόμικα ποτάμια.
Η φτώχεια στο μεσανατολικό-βαλκανικό ημιαστικό τοπίο ήταν επίμονη και θεαματική: έτσι, ιδίως μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και την εκτεταμένη άναρχη δόμηση, η Αθήνα χαρακτηρίστηκε χαβούζα, όχι μόνο επειδή ήταν γεμάτη λύματα και σκουπίδια αλλά και εξαιτίας του κοινωνικού περιθωρίου που έμοιαζε να αλώνει τμήματα του ιστορικού κέντρου και των περιχώρων. Προπάντων, προτού ασφαλτοστρωθεί, ήταν πόλη σκόνης· μετά την εισαγωγή των ΙΧ έγινε πόλη «νέφους», καυσαερίων· έπειτα, ο καταναλωτισμός, ο τουρισμός και η εισροή νέων πληθυσμών αύξησαν τον όγκο των απορριμμάτων τα οποία δεν καταφέρνουμε να διαχειριστούμε.
Κι ενώ οι ποιητές και οι καλοπερασάκηδες έβρισκαν την πόλη ρομαντική, με την έκρηξη της αντιπαροχής και την οριζόντια αστική εξάπλωση στο λεκανοπέδιο από το 1950 μέχρι το 1980, η Αθήνα χαρακτηρίστηκε τσιμεντούπολη –λες και το πρόβλημα της Αθήνας είναι το τσιμέντο. Το «πρόβλημα» ήταν και παραμένει το ότι χτίστηκε χωρίς σχεδιασμό, χωρίς νομιμότητα, χωρίς καμιά απαίτηση πολιτικής αγωγής από τους χρήστες της. Έτσι, η «τσιμεντούπολη» ονομάστηκε «τερατούπολη» όπου τέρας είναι η ίδια –το υδροκέφαλο τέρας της χώρας– αλλά και οι «Αθηναίοι» που συμπεριφέρονται τερατωδώς: αρκεί να παρατηρήσουμε τους κάδους όπου οι «Αθηναίοι» πετάνε ψάρια μαζί με χαρτόνια· αρκεί να διασχίσουμε την πόλη με τα πόδια ή με το αυτοκίνητο· στην Αθήνα επιζεί ο πιο παραβατικός, ο πιο θρασύς και ο πιο γρήγορος.
Κι αν περπατήσουμε στο κέντρο της Αθήνας, πίσω από το γήπεδο του Παναθηναϊκού για παράδειγμα, θα δούμε συγκεντρωμένες όλες τις πληγές: παραπήγματα, άχτιστα οικόπεδα, βουνά από σκουπίδια, ρημαγμένα σπίτια, μισογκρεμισμένους τοίχους γεμάτους γκραφίτι, αδέσποτα ζώα, εγκαταλελειμμένα οχήματα που σκουριάζουν στον ήλιο. Στη δήθεν τουριστική συνοικία του Μοναστηρακίου και «κάτω» από την πλατεία Ομονοίας, η εικόνα θυμίζει Ντάκα και Καμπούλ –ίσως υπερβάλλω αλλά όχι και τόσο. Η περιοχή είναι εστία βρωμιάς, μικροεγκληματικότητας (πορτοφολάδες, ζητιάνοι, περιφερόμενοι ναρκομανείς), χαώδους κυκλοφορίας, χωρίς αστυνόμευση· άθλια μαγαζάκια πουλάνε μπιχλιμπίδια και street food κακής ποιότητας. Όσο για Εξάρχεια είναι trendy· προσελκύουν την εναλλακτική νεολαία που ταγκάρει τους τοίχους.
Παρά το αίτημα της δημιουργίας μητροπολιτικού δήμου στο λεκανοπέδιο, ο δήμος Αθηναίων έχει έκταση μονάχα 39 km2 και πληθυσμό μικρότερο από 700.000: είναι η μικρότερη ευρωπαϊκή πρωτεύουσα· μικρότερη κι από τη Λισαβόνα. Πράγματι, σε τέτοιες συγκρίσεις συνυπολογίζονται πολλοί παράγοντες πέραν της έκτασης και του πληθυσμού, όπως η πυκνότητα της κατοίκισης και οι συστάδες των προαστίων μέσω των οποίων επιβαρύνεται ο κεντρικός δήμος· όμως, ακόμα κι αν συγκρίνουμε την Αθήνα με (οριακά) μεγαλουπόλεις όπως το Μιλάνο και η Βαρκελώνη, θα συνειδητοποιήσουμε ότι καμιά άλλη δεν αντιμετωπίζει τόσο σοβαρά δομικά προβλήματα. Τα οποία επιμένω ότι μπορούν να λυθούν με αποφάσεις και με τήρηση των νόμων.
Να τι είδους αποφάσεις περίπου: ενίσχυση δημόσιων συγκοινωνιών με συγκεκριμένους περιορισμούς για τα ΙΧ (όχι με πεζοδρόμους) και για τις εκπομπές επιβλαβών αερίων· αστυνόμευση σε όλους τους τομείς: οδήγηση, στάθμευση, ανακύκλωση σκουπιδιών, οικοδόμηση, εισιτηριοδιαφυγή· επιβολή των νόμων για τις καταλήψεις πεζοδρομίων και δρόμων είτε από τραπεζοκαθίσματα, είτε από διαδηλώσεις· συντήρηση των εγκαταλελειμμένων κτιρίων και αξιοποίηση των αδρανών οικοπέδων με δημιουργία πρασίνου στις γειτονιές που έχουν υποβαθμιστεί· αξιοποίηση κλειστών καταστημάτων και άδειων στοών· έλεγχος στους χώρους αυτοσχέδιας χρήσης (πάρκινγκ χωρίς διαμόρφωση, μάντρες, αποθήκες)· μεταφορά του κέντρου βάρους από τις μεγάλες επενδυτικές αναπλάσεις στις ανάγκες των συνοικιών, σε μικροέργα συντήρησης και αναζωογόνησης (βιβλιοθήκες, αθλητικές εγκαταστάσεις, ενθάρρυνση επενδύσεων)· αύξηση των δημοτικών φόρων όλων των χρηστών της Αθήνας.
Αν και όλα τούτα είναι χιλιοειπωμένα έχουν αποκτήσει την αύρα της Mission Impossible. Δεν είναι mission impossible: η αυστηρή τήρηση των νόμων του κράτους καθώς και των εντολών και των προτροπών της ΕΕ –για τη διαχείριση των αστικών αποβλήτων, για την ατμοσφαιρική ρύπανση, για την αναλογία πρασίνου ανά κάτοικο, για την ένταξη των μεταναστών– μπορούν να επιβάλουν το κοινωνικό συμβόλαιο σύμφωνα με το οποίο ο δημόσιος χώρος δεν είναι πεδίο ιδιωτικής διαπραγμάτευσης. Σίγουρα πολλοί «Αθηναίοι» θα δυσαρεστηθούν αν αναγκαστούν να αλλάξουν τις συνήθειές τους με απαγορεύσεις, περιορισμούς και πρόστιμα. Σε αυτή την περίπτωση προτείνω ξιδάκι.