کارشناسان افغان: توافقنامۀ توزیع آب آمو دریا باید منافع همه کشورها را در نظر بگیرد
آن‌ها می‌افزایند که این توافقنامه باید میان همه کشورهایی که این دریا در داخل یا مرزهای آن‌ها عبور می‌کند، به میان آید.
عصمت‌الله ایرگاشیف، نمایندۀ خاص رئیس‌جمهور ازبیکستان، می‌گوید که ازبیکستان و افغانستان یک کمیسیون مشترک تأسیس کرده‌اند تا دربارهٔ کانال قوش‌تیپه و حق استفاده از آب دریای آمو گفتگو کنند.
آقای ایرگاشیف در عین حال تأکید کرد که دربارۀ حق استفاده از دریای آمو کدام مخالفت با حکومت طالبان در افغانستان ندارند. وی افزود: "مردم افغانستان حق دارند که از آب دریای آمو استفاده کنند."
داکتر نجیب‌الله سدید، کارشناس منابع آبی، می‌گوید هرگونه موافقت‌نامه در مورد سهمیه‌بندی آب دریای آمو باید افغانستان و همه کشورهای آسیای میانه را که در این آب شریک‌اند، شامل شود.
وی می‌گوید با در نظر داشتن حقوق بین‌المللی، باید دو اصل رعایت شود:
"یک اصل اینکه ضرر نرساندن قابل ملاحظه به همسایه یا مشترک یک حوزه آبی است، یعنی شما نمی‌توانید آب را به اندازۀ کم یا آلوده کنید که ضرر قابل ملاحظه به مشترک دیگر برسد. بحث دوم، استفاده معقول و منصفانه است، یعنی آب را نمی‌توانید ضایع کنید یا کاملاً بدون هدف، به گونه‌ای که به مشترک حوزه آبی ضرر برسانید. استفاده باید معقول و منصفانه باشد؛ منصفانه از این نظر که مصرف باید برای یک مقصد خوب باشد و مقدار آب را به‌طور قابل ملاحظه کم نکند، و معقول به این معنا که آب برای زراعت، رفاه، اقتصاد و برای یک هدف مثبت استفاده شود."
شوکت میرضیایف، رئیس‌جمهور ازبیکستان، در اظهارات سال ۲۰۲۳ دربارۀ احداث کانال قوش‌تیپه در افغانستان ابراز نگرانی کرده و هشدار داده بود که این پروژه توازن آب در آسیای میانه را برهم می‌زند.
اما نمایندۀ وی، عصمت‌الله ایرگاشیف، در اظهارات تازه خود گفت که مردم افغانستان نیز حق استفاده از آب دریای آمو را دارند، ولی با در نظر داشتن کمبود آب این دریا باید برای هر کشور سهمیه‌بندی مشخص شود.
بشیر دودیال، متخصص مدیریت آب و استاد سابق پوهنتون کابل، می‌گوید با اینکه بیشترین بخش دریای آمو از خاک افغانستان سرچشمه می‌گیرد، ولی کشورهای دیگر بدون افغانستان از آن استفاده می‌کنند.
آقای دودیال می‌گوید از آب‌های افغانستان نه تنها کشورهای آسیای میانه، بلکه ایران و پاکستان نیز به پیمانۀ وسیع بهره می‌برند.
وی افزود که افغانستان در طول چندین دهه به کنوانسیون‌های بین‌المللی در این بخش توجه زیادی نکرده است:
"در قسمت کنوانسیون‌ها و قراردادهای بین‌المللی آب، ما متأسفانه در طول این همه سال‌ها چپ بودیم و صلاحیت نداشتیم، و به این توجه نکرده‌ایم که در این میثاق امضا کنیم یا با همسایه‌های خود قراردادهایی داشته باشیم. همسایه‌ها در طول این سال‌ها در خاک‌های خود باغ‌ها و فارم‌ها احداث کردند و بندهای تولید برق ساختند. حال اگر بعد از یک قرن بیدار می‌شویم و شروع می‌کنیم، دنیا هم به ما خواهد گفت که برادر، همسایۀ تو در این آب بند و باغ و فارم ساخته است؛ حال تو چگونه می‌توانی این آب را از او بگیری؟"
پروژه قوش‌تیپه بزرگترین کانال مصنوعی آب افغانستان است که برای انتقال آب دریای آمو ساخته می‌شود.
کانال قوش‌تیپه در دوران حکومت محمد داود خان، اولین رئیس‌جمهور افغانستان، در سال‌های ۱۹۷۰ طراحی شده بود و کار سروی این پروژه در زمان حکومت محمد اشرف غنی، رئیس‌جمهور مخلوع افغانستان، در سال ۲۰۱۸ تکمیل شد.
طالبان با بازگشت به قدرت در اگست ۲۰۲۱ این پروژه را به ارث برده و اقدامات سریع برای تکمیل آن آغاز کرده‌اند.