Продолжува практиката нови кредити за плати и стари долгови
Јавниот долг на Северна Македонија расте континуирано од 2008 година наваму и во моментов достигнува 9.7 милијарди евра, додека државниот долг, односно задолжувањето на централната власт, изнесува 8.5 милијарди евра, што претставува 50.3 проценти од Бруто домашниот производ, покажуваат податоците на Министерството за финансии.
Во собраниската Комисија за финансирање и буџет продолжува амандманската расправа по Предлог-буџетот за 2026 година, тежок околу 6 милијарди евра и со буџетски дефицит проектиран на 3,5 отсто (210 милиони евра) – средства што државата планира да ги покрие преку ново задолжување.
Предложените нови заеми разгореа жестока полемика меѓу власта и опозицијата. Додека опозицијата предупредува дека буџетот ќе доведе до историски рекордно задолжување, власта го брани и го оценува како „развоен“, истакнувајќи дека следната година јавниот долг се очекува да се намали.
Долговите растат, но како ќе се враќаат?
Економскиот аналитичар Арбен Халили вели долговите ќе се враќаат како и досега, државата ќе се задолжува со нови кредити за да ги враќа старите, во услови на хронична нереализација на капиталните инвестиции.
„Сосема е симптоматично што земјава бележи исклучително ниска реализација на капиталните инвестиции, а паралелно со тоа постојано се задолжува во име на зголемување на продуктивноста на домашната економија. Таквата продуктивност, во нормални услови, меѓу другото треба да биде директно поддржана токму преку навремена и целосна реализација на капиталните проекти“, вели Халили за Радио Слободна Европа.
Долговите не создаваат нова вредност
Владата со усвојувањето на Предлог-буџетот за 2026 година најави „високо ниво на капитални инвестиции“ од 40,5 милијарди денари (околу 660 милиони евра), но практиката од минатото покажува дека реализацијата на капиталните инвестиции не го надминува прагот од 50 проценти.
Благица Петрески , извршна директорка во „Фајнанс Тинк“, објаснува дека иако јавниот долг расте, ниската реализација на капиталните инвестиции покажува дека средствата од задолжувањето се високо фиксни и најмногу се користат за финансирање на тековни расходи: плати, социјална заштита и трансфери, наместо за развојни проекти.
„Капиталните проекти кои треба да создадат економски поврат остануваат во втор план. Во вакви услови, јавниот долг не создава доволно нова вредност, што ја засилува потребата средствата од задолжување да се насочуваат во продуктивни инвестиции и да се спроведат реформи на расходната страна за да се намали структурниот дефицит и да се обезбеди одржлив раст“, вели Петрески.
Фискална консолидација или рекордно задолжување
Во Предлог-буџетот за 2026 година економскиот раст за следната година е проектиран на 3,8 проценти, а инфлацијата на 2,5 проценти.
Министерката за финансии Гордана Димитриеска-Кочоска вели дека преку мерките за фискална консолидација и зајакната контрола на расходите во буџетот, се очекува постепено намалување на јавниот долг.
Таа вели дека во наредната година Владата ќе обезбеди средства на домашниот и меѓународниот финансиски пазар за да ги врати заемите направени од претходната Влада: еврообврзницата од 2020 година и други кредити, а според неа ново задолжување ќе има само за финансирање на буџетскиот дефицит и дека очекува јавниот долг да почне да се намалува побрзо од планираното и пред 2028 година да падне под 60 проценти од БДП.
Од друга страна, пратеникот на СДСМ и поранешен вицепремиер за економски прашања, Фатмир Битиќи, обвини дека предложениот Буџет за 2026 година носи рекордно задолжување и историски најголеми расходи за камати. Тој посочи дека јавниот долг следната година ќе се искачи над 62 отсто од БДП.
Државниот долг ги вклучува кредитите кои ги зема централната власт од домашните и меѓународните финансиски пазари, додека во јавниот долг се и заемите на јавните претпријатија и општините.
Податоците на Министерството за финансии до третиот квартал од 2025 година, покажуваат дека јавниот долг изнесува 57,6 проценти од БДП, а државниот 50,3 отсто.
Долговите растат без запирање
Последната година кога е забележано намалување на јавниот и државниот долг е во 2008, кога година државниот долг изнесувал речиси 1,4 милијарди евра.
Потоа следува континуиран раст: во 2012 година државниот долг достигнува 2,5 милијарди евра, во 2016 се искачува на скоро 4 милијарди, во 2020 надминува 5,5 милијарди евра, за до 2025 година да се зголемува на 8,4 милијарди евра, покажуваат податоците од Министерството за финансии.
Актуелната влада, со доаѓањето на власт во 2024 година, наследи долгови на своите претходници, но истовремено одобри и нови задолжувања, меѓу кои и кредит од една милијарда евра од Унгарија, од кои половина (500 милиони евра) беа распределени кон општините и приватниот сектор.
Со останата половина од унгарскиот кредит беа отплатени обврски од еврообврзницата издадена во 2018 година, но дополнително, владата најави и нов кредит од шест милијарди евра од Обединетото Кралство.
Внимателно со новите заеми
Халили оценува дека ефектите од унгарскиот кредит за општините и бизнисот се ограничени, велејќи дека освен дел од проектите што општините ги спроведуваат, во приватниот сектор речиси и да нема видливи резултати.
„Дополнителен проблем е што списокот на компании корисници на кредитот се крие како „државна тајна“, што е спротивно на принципите на пазарна економија и транспарентност“, вели Халили.
Во однос на најавените шест милијарди евра кредит од Велика Британија, Халили предупредува дека средствата мора да се насочат кон инфраструктура, пред сè кон завршување на Коридорите 8 и 10, како и во здравството, енергетиката, транспортот, технологијата и образованието.
Големите задолжувања бараат внимателно планирање и секој евроцент мора да создава додадена вредност и доколку средствата продолжат да се трошат неефикасно, како досега, предупредува Халили, економијата ќе остане зависна од нови долгови без можност за стабилен развој.
И Петрески укажува дека средствата од британскиот заем мора да се инвестираат исклучиво во капитални проекти со јасен економски и социјален поврат, особено инфраструктурни кои создаваат долгорочен мултипликативен ефект.
За максимална корист, додава таа, потребни се ригорозна селекција на проектите, анализа на трошоците и придобивките, јасни индикатори за резултати и висока транспарентност, за заемот да се претвори во вистински развоен инструмент, а не во дополнителен фискален товар.