Путин Россия иштирокини тўхтатишини айтган ядро келишувида нималар дейилганди? — Бизга қўшилинг: ???? https://t.me/joinchat/AAAAADwt0NGCRoONT4f1_Q
Россия президенти Владимир Путин Федерал кенгашга мурожаатида мамлакат Стратегик ҳужум қуролларини янада камайтириш бўйича АҚШ билан имзоланган келишувдаги иштирокини тўхтатганини маълум қилди. Бу АҚШ ҳамда Россия ядро қуролларини чекловчи ягона ҳужат, шунингдек, икки давлат ҳамкорликни давом эттираётган жуда кам сонли келишувлардан бири эди. Путин бу битимда Россия иштироки тўхтаганини эълон қилиши нимани англатади? Қуролланиш пойгаси Экспертлар Путиннинг бу баёноти АҚШ ва Россия ўртасидаги янги қуролланиш пойгасига туртки бериши мумкинлигидан хавотир билдирмоқда. АҚШ ва Россия ўртасидаги бу келишув ҳатто икки мамлакат муносабатларидаги ўта инқирозли ҳолатларда ҳам тўхтаб қолмаган. 2021 йил Байден ва Путин келишувни узайтиришга келишиб олган, Вашингтон ва Москванинг бу келишув борасида ўз эътирозлари бўлса-да, битим узайтирилганди. АҚШ келишувга Хитой ҳам қўшилишини истаганди. Россия эса ядро қуролига эга Франция ва Британия ҳам битимга қўшилиши мумкинлигини айтган. Путин парламентга мурожаатида бу ҳақда гапирар экан, Франция ва Британия ҳам келишувга кириши Россия ундаги иштирокини тиклашининг шарти эканига ишора қилди. «Бу масалани муҳокама қилишдан аввал НАТОнинг Британия ва Франция каби давлатлар нимага даъво қилаётганини билиб олишимиз керак. Улар ҳам, гапларига қараганда, бу келишувга қўшилмоқчи. Жуда яхши, биз қарши эмасмиз», деди Путин мурожаатида. Сешанба куни кечаси Путин Россия Давлат думасига Стратегик ҳужум қуролларини камайтириш бўйича учинчи келишувда мамлакат иштирокини тўхтатиш ҳақида федерал қонун лойиҳасини киритди. Бу келишув Россия парламенти томонидан ратификация қилинган ва шу сабаб келишувни тўхтатишни ҳам яна парламент тасдиқлаши керак. Россия парламенти келишувни ратификация қилганда бу келишув Россия миллий манфаатларига зид эмаслиги айтилганини таъкидлаш керак. Стратегик ҳужум қуролларини янада қисқартириш бўйича учинчи келишув Россия ҳамда АҚШ ҳамкорликни давом эттираётган жуда кам сонли ҳарбий битимлардан бири эди. 2019 йил Трамп президентлиги вақтида АҚШ Россия билан имзоланган яқин ва ўрта масофадаги ракеталарни камайтириш борасида келишувдан бир томонлама чиқиб кетганди. 2020-2021 йилларда Россия ҳамда АҚШ Очиқ осмон тўғрисида келишувдан чиққанди. Бу ҳужжатни имзолаган давлатлар қолган иштирокчи давлатларнинг қуролланмаган разведка учоқлари ўз осмони устидан учишига рухсат беради. «Чиқмаяпмиз, иштирокимизни тўхтатяпмиз» Путин Россия Стратегик ҳужум қуролларини камайтириш бўйича келишувда иштирокини тўхтатишини эълон қилар экан, мамлакат келишувдан чиқиб кетмаётганини алоҳида таъкидлаб, «Биз келишувдан чиқмаяпмиз, ундаги иштирокимизни тўхтатяпмиз» деди. Путиннинг мурожаатидан бир неча соат ўтиб эса Россия ТИВ унинг нутқини аниқлаштирувчи баёнот билан чиқди. Унда айтилишича, Россия ҳамон келишувдаги чеклов миқдорларига амал қилади ва АҚШни баллистик ракета учирилишидан аввал огоҳлантиришда давом этади. Аммо бу ваъда биринчидан, бажарилиши мажбурий бўлган иш эмас, иккинчидан, бу келишувдаги кичик бир қисм холос. «Келишувга қайтиш мумкин. Бунинг учун Вашингтон сиёсий ирода кўрсатиб, келишув барча томонлар учун амал қилинишига халақит берадиган омилларни бартараф этиши керак», дейилади Россия томони баёнотида. Ядро объектларини текшириш қийин Путиннинг Стратегик ҳужум қуролларини камайтириш бўйича келишувга доир навбатдаги иддаоси шундан иборатки, АҚШнинг ядро объектларини текшириш қийинчилик туғдирган. У Вашингтонни бу борадаги текширувларни рад этишда айблаган. «Келишув борасида тўлиқ текширув ўтказишга имкон беришмаяпти. Бизнинг талабларимиз эса норасмий доираларда рад этиляпти. Шу тариқа, айтарли ҳеч нимани текшира олмаяпмиз. Шу ўринда АҚШ ва НАТО ўз мақсадлари Россияни стратегик мағлуб этиш эканини очиқчасига айтишмоқда. Шунча гапдан кейин ҳам бизнинг мудофаа объектларимизга бемалол кираверишлари керакми? Ҳатто янги объектларга ҳам, а?», деди Путин. Катта эҳтимол билан, мана шу – Россия келишувдан чиқишининг асосий сабаби ҳисобланади. Россия келишув доирасида текширувларда муаммо бўлаётгани ҳақида 2022 йил бошида ҳам эътироз билдирган ва АҚШ текширишга рухсат бермаётганидан нолиганди. Россия ТИВ иддаосига кўра АҚШ ва унинг иттифоқчилари россиялик инспекторлар бўлган самолётлар учун ҳаво ҳудудини ёпган ва оқибатда нормал авиақатнов амалга ошириш имконсиз бўлиб қолган. Стратегик ҳужум қуролларини қисқартириш бўйича учинчи келишув доирасида ўзаро текширувлар коронавирус пандемияси вақти дунёда амалда бўлган чекловлар доирасида тўхтатилган, лекин АҚШ департаменти шундан кейин Россия одатий текширув жараёнига қайтишини турли баҳоналар билан рад этиб келаётганини билдирган. «Икки томонлама юзма-юз учрашувлар, ўзаро телефон суҳбатлари ва ҳужжатлар алмашинувидан кейин ҳам Россия томони COVID-19 баҳонасида турли талабларни кўпайтиришни канда қилмади», дейилали Давлат департаментининг 2023 йил 13 январдаги Конгрессга топширган ҳисоботида. Ўша ҳисоботда АҚШда россиялик инспекторлар фаолиятига ҳеч қандай қаршилик йўқлиги айтилади. Шунингдек, Россиянинг бу борадаги ҳаракатларга чеклов борлиги ҳақида баёноти ёлғонлиги қайд этилган. Бир йилда 18 та текширув Дунёдаги икки қудратли ядро давлати ўртасидаги келишувга кўра, томонларнинг инспекторлар гуруҳи бир йилда 18 марта бир-бирининг ҳарбий объектларига текширув учун бориши керак. Инспекция икки хил кўринишда бўлади: биринчи текширув ядро бомбалари ўрнатилган ва шай ҳолатдаги ташувчилар бўлган объектларда ўтади. Иккинчи турдаги текширувлар эса ташувчиларга ўрнатилмаган стратегик тизимларда ўтказилади. Ташувчиларга ўрнатилган ва ишлатиш учун шай турган қуроллар сақланадиган объектларда амалга оширилган инспекция доирасида ҳар икки томон ҳар бир ташувчида нечта ядро каллаги тургани ҳақида очиқ маълумот бериши керак. Хусусан, баллистик ракеталар, қирувчилар, қанотли ракеталар ҳақида. Декларация тўғрилиги учун инспекция ўтказаётган томон ҳар бир ташувчининг юкламасини текшириш ҳуқуқига эга. Россия келишувдаги иштирокини тўхтатгани нимани англатади? Россия ва АҚШ ўртасидаги муносабатлар ҳар қанча ёмон бўлмасин, ядро қуроли бўйича келишувларга икки давлат ҳам амал қилиб келаётган, бу мавзу ўзаро муносабатлардан алоҳида муҳокама қилинаётганди. «Афтидан, эндиликда ядро қуроли масаласи ўзаро муносабатлардан алоҳида ажратилмайди, деган сиёсий қарор қабул қилинган кўринади. Ҳатто ядро қуроли масаласи ҳам келишмовчилик мавзусига айланди», дейди BBC билан суҳбатда БМТ Қуролсизланиш муаммоларини ўрганиш институти катта илмий ходими Андрей Баклицкий. «Россиянинг келишувдан чиқиши Москва ҳамда Вашингтон ядро қуроллар бўйича маълумотларни алмашишни бас қилишини англатади. Давлат институтлари ўртасидаги муносабатлар ҳам тўхтайди, инспекция жараёни тикланмайди, икки томонлама маслаҳатлашув комиссияси иши ҳам тўхтайди», дейди ҳарбий эксперт Александр Ермаков. Икки томонлама маслаҳатлашув комиссияси Россия ва АҚШ ўртасидаги Стратегик ҳужум қуролларини қисқартириш келишувига амал қилинаётганини назорат қилувчи орган ҳисобланади. Комиссия йилига камида икки марта йиғилади. Бу орган келишув бўйича барча масалаларни ҳал қилади. BBC билан суҳбатлашган ҳар икки экспертнинг фикрича, Россия келишувдан чиқиши тайёр ядро ташувчилардаги ядро каллаклари сони бўйича ўзаро келишилган лимитдан чиқишини англатмайди. Уларнинг айтишича, Россия бу келишувга амал қилади. Келишувга кўра, ҳар икки давлат 800 та ядро ташувчига эга бўлиши, улардан фақат 700 таси ядро қуроли билан ҳаракатланишга тайёр туриши мумкин. Умумий каллаклар сони эса 1550 тадан ошмаслиги керак. Яна бир эксперт Павел Подвигнинг фикрича, Россия келишувдан чиққанида бу келишувга амал қилинмаслигини кутиш мумкин эди, аммо Путин Россия фақат келишувдаги иштирокини тўхтатишини айтган экан, белгиланган лимитларга амал қилинишини кутиш мумкин. Аммо инспекторлар фаолияти тўхтатилгани муаммолар келтириб чиқариши мумкин. Масалан, уруш ҳолатидаги Россия ядро қуроллари билан боғлиқ нималар қилаётганини энди билиб бўлмайди. Россия бунақа ҳарбий келишувлардан чиқмай шунчаки «иштирокини тўхтатиши» янгилик эмас. Россия 2007 йилда Европа оддий ҳарбий кучлари келишувидаги иштирокини тўхтатганди. Мамлакат келишувда расман мавжуд бўлса-да, қолган давлатлар Россия шартларга амал қилмаслигини жуда яхши билишади. Экспертлар айтишича, бу «иштирокни тўхтатиш»да яна бир ҳийла бўлиши мумкинки, келишувга қайтиш учун ҳеч қандай ҳуқуқий шарт йўқ. Келишувда томонлардан бири ундаги иштирокини тўхтатса, нима қилиниши ҳақида ҳеч нима дейилмаган. Балицкийнинг фикрича, ҳозир шундай тушунарсиз ҳолат юзага келадики, унинг оқибатида нима бўлишини тахмин қилиб бўлмайди. Масалан, келишувга кўра ҳар икки томон ядро бомбаларини ташувчиларга жойлаштириш, уларни кўчириш ёки йўқ қилиш борасида бир-бирини огоҳлантириб келган. Путиннинг баёнотидан кейин эса бу жуда кўп босқичларни қамраб олган огоҳлантириш тизими ишдан чиқади. Шунингдек, келишувга кўра томонлар ташувчилар ва ядро каллаклари ҳақида декларация топширади. Бундан ташқари, Россия ва АҚШ қуруқликдаги ҳамда сув остидаги базадан отилган 5 та минтақалараро баллистик ракеталарнинг машғулотдаги ёки синов парвозидаги кўрсаткичлари ҳақида маълумотларни алмашиб туради. Икки давлат янги ташувчилар ёки ракеталар отувчи тизимлар, қуролли кучлар сафига қабул қилинган янги тизимлар ҳақида, келишув доирасидаги ракеталар парвозлари ҳақида маълумотларни бир-бирига бериб боради. Россия келишувдаги иштирокини тўхтатиши эса бу келишув бутунлай бекор бўлишига ҳам олиб келиши мумкин. Оқибатда шундоқ ҳам назорат қилиш қийин бўлган ядро қуроли бутунлай издан чиқиб кетиши ҳеч гап эмас. Ишончсизлик ошади Ҳар икки давлат ўз ҳарбий доктринасини ўз қуроллари ва потенциал рақибининг имкониятларидан келиб чиққан ҳолда тузади. Маълумотлар алмашинуви тизими мавжуд бўлган ҳолда ҳар икки томон бир-бирининг имкониятлари ҳақида маълум даражада аниқ тасаввурга эга бўлади. Шунга монанд вазиятни издан чиқарадиган даражада ноаниқлик бўлмайди. Лекин ядро қуроли бўйича маълумотлар алмашилмаса, икки томон ўртасида ишончсизлик ва гумон пайдо бўлади. Томонлар бир-бирининг ядро қудрати ҳақида энг ёмон сценарийдан келиб чиқиб фикрлай бошлайди. Оқибатда ҳар икки томон ўз ядро арсеналини янада бойитиш ҳақида ўйлайди. Бу янги ядро қуролланиш пойгасини авж олдиради. Павел Подвиг эса бу борада унчалик хавотирга тушмасликни тавсия этмоқда. Унинг фикрича, Россия ҳам, АҚШ ҳам тезда ўз ядро арсеналини бойита олмайди. «Билишим бўйича, Россия йилига 20 та ердан туриб отиладиган баллистик ракета ишлаб чиқаради. Яъни бу эртадан бошлаб сосиска каби қалаштириб ташлаш мумкин бўлган нарса эмас. Аммо ядро арсеналини оширишнинг бошқа йўли бор. Масалан, баъзи ташувчиларда учта ядро каллак қўйилган бўлади, лекин улар 5 ёки 6 тагача каллакни олиб юриши мумкин. Бундай каллаклар қаердадир аниқ бор. Шундай бўлса-да, бу усул вазиятни кескин ўзгартира олмайди», дейди эксперт. Унинг фикрича, АҚШда ҳам ядро арсеналини бирдан ошириш қийин бўлади. Лекин америкаликларда ядро каллаклари сонини қисқа вақт ичида икки баравар ошириш имкони бўлса-да, улар бундай қилишмайди. Ядро синовлари Путин ўз чиқишида ядро синовлари мавзусида ҳам гапирди. У АҚШ ядро синови ўтказса, Россия ҳам шундай қилишини таъкидлаб, «Росатом» ҳамда мамлакат мудофаа вазирлигига ядро синовига тайёр туришни буюрди. Россия президенти америкаликлар янги ядро қуролларини синовдан ўтказмоқчи деган фикрда. Маълумот учун, ядро синовларини тақиқловчи келишув 1996 йилда имзоланган бўлса-да, ҳамон кучга кирмаган. Айни дамда эса ҳеч қайси халақаро келишув ядро синовларини тақиқламайди. БМТ маълумотига кўра, 1996 йилда имзоланган келишувни 185 давлат имзолаган ва 170 давлат ратификация қилган. Улар орасида Британия, Франция ва Россия каби ядро қуролига эга давлатлар ҳам бор. Келишув кучга кириши учун уни АҚШ, Исроил, Эрон, Хитой, Шимолий Корея, Миср ва Покистон ҳам ратификация қилиши керак. Шу ўринда 1996 йилдан буён дунёда Шимолий Кореядан ташқари бошқа давлатлар ядро синовини ўтказмаганини таъкидлаш керак. Дунёда аксар давлатлар яжро қуроли ҳатто синов кўринишида ҳам фойдаланилмаслиги керак деб ҳисоблайди. Эксперт Ермаковнинг фикрича, АҚШ, Британия, Франция, Хитой ва Россия каби «ядро бешлиги» давлатлари ердан туриб ядро синовини ўтказишга мораторий жорий қилган бўлса-да, исталган вақтда бу келишувни бекор қилиши мумкин. Чунки янги синовлар янги қуроллар учун керак деб ўйлайди эксперт. Ҳатто синов учун ўтказилган ядро қуроли ҳам дунёдаги вазиятни кескинлаштириб юборади. Россия учун эса ядро синовларини ўтказиш ҳуқуқий жиҳатдан ҳам қийин. Россия АҚШдан фарқли ўлароқ Вена келишувини имзолаган ва ратификация ҳам қилган. Ядро синови ўтказмоқчи бўлган давлат бу келишувдаги ўз имзосини қайтиб олиши, Давлат думаси эса ҳужжатни бекор қилиши керак. Путин АҚШнинг ядро синови ҳақида гапирди, лекин америкаликларда бундай режа йўқлиги ҳисобга олинса, Путиннинг гапи шунчалик оддий гапга ўхшайди. Баъзи экспертлар фикрича, Путиннинг бу гапидан ижобий хулоса ҳам қилиш мумкин. Путин АҚШ ядро синови ўтказса, биз ҳам бу ишни қиламиз, деди. Яъни Америка синов ўтказмаслик орқали Россияни бу ишдан тийиб туриши мумкин. Албатта, Россия президенти охирги йилларда қилмаймиз деган жуда кўп ишларни қилганини ҳам ёддан чиқармаслик керак. Нима бўлганда ҳам Путиннинг бу гапи Россия учун барибир қандайдир чегаралар қолганини билдиради. Ҳамма учун синов Россия келишувдаги иштирокини тўхтатиши АҚШ билан муносабатларни янада ёмонлаштирадими деган саволга ҳозирча аниқ жавоб бериш қийин. АҚШ давлат котиби Энтони Блинкен Путиннинг чиқиши Вашингтонда «чуқур афсус билан» кутиб олингани ва «масъулиятсизлик» деб қаралганини айтди. Аммо Блинкен АҚШ икки давлат ўртасидаги муносабат ва дунёдаги вазият қандай эканидан қатъи назар келишув бўйича мулоқотга тайёрлигини маълум қилди. Блинкен Россиянинг келишувдаги иштирокини тўхтатишидан кейинги ҳаракатлари АҚШ томонидан диққат бидан кузатиб борилишини ҳам айтди. Путиннинг баёнотини НАТО бош котиби Йенс Столтенберг ҳам афсус билан қаршилади: «Россия охирги йилларда кўплаб қуролланишни назорат қилувчи келишувлардан чиқди. Путиннинг Стратегик ҳужум қурлларини камайтириш бўйича келишувдаги иштирокини тўхтатиши борасидаги баёноти эса қуролланишни назорат қилиш бўйича хавфсизлик архитектурасини барбод қилади. Россияни бу келишувга қайтишга ва унга амал қилишга чақираман», деди алянс бош котиби. Эксперт Баклицкийнинг фикрича, Путиннинг бу баёноти оддий инсоннинг бугунги ёки эртанги ҳаётига таъсир қилмайди, лекин йил сайин дунё хавфли бўлиб боришига хизмат қилади. У дунёда қуролланиш пойгаси деган ва охирги йилларда эскирган ибора энди яна тез-тез эсланади, деган тахминда. Баклицкийга кўра, АҚШ ва Россия ўртасидаги муносабатлар ядро борасидаги келишмовчилик даражасида ёмонлашиши бошқа давлатларда ҳам ядро қуроллари бўйича «иштаҳани ошириб юбориши мумкин». «Агар Россия ва АҚШ ядро арсеналини оширадиган бўлса, бу Хитой, Ҳиндистон ва ҳатто Покистонни ҳам бефарқ қолдирмаслиги мумкин. Дунёда ядро қуроли борган сари камайиши керак деган тушунча пайдо бўлаётганди, лекин энди тенденция тескарисига ўзгаради. Ҳамма янада кўпроқ бундай қуролга эга бўлиш ҳақида ўйлайди», деб сўзини якунлаган эксперт.