80 шо герга хан йу ГаланчIожан кIошт Iаш цхьа воцуш лаьтта. И мохк нохчийн къоман дерриге а тайпанаш схьадовларан бух лоруш бу. Иштта кху кIоштахь Iуьллу массарна а йевзаш йолу Хьайбах цIе йолу йурт. Хууш ма-хиллара, 1944-чу шарахь 700 вахархо вагийна цигахь. Галай-ЧIожан кIоштан исторех а, иштта таханлерачу заманахь цигахь долчу хьолах лаьцна а йеша аьтто хир бу «Чеченская Республика Сегодя» хаамийн агентствон материалехь.Нохчийн Республикин Iилманан Академин гуманитарни талларан институтан Iилманан белхалочо Тесаев Амина дийцарехь, цу кIоштан цIе шина стерах лаьцна йолчу легендех схьайаьлла йу.
«ГаланчIожан кIоштахь «Галай-Iам» олу Iам бу. Хьалха олуш дара и Iам ГалачIожан кIоштарчу Амхка олучу меттехь йолчу Йалхарахь бу, олий. Амма ширчу дийцарна тIедоьгIна аьлча, и Iам Галай-Iам Iуьллучу метте некъ беш хиллачу шина стерах схьабаьлла бу. Цу шахьаре уьш тIекхочучу хенахь царех бIаьрг кхаьттачу шина стага стерчий дIа а доьжна, цаьрга хершаш охийтуш хилла. ХIора хоршан сиз гучу мел долу, лаьтта бухара хи долуш хилла. Иштта хенан йохалла лаьтта бухара хьаладуьйлу хи алсам а даьлла, цу меттехь Iам кхоллабелла, ткъа ши сту хи буха бахана. Амма цу Iоман цIе йерриге кIоштана а тиллина, хIунда аьлча Советан Iедал долу заманахь ГаланчIож административни йукъ хилла, - дуьйца Iилманчас.
ГаланчIожан кIоштахь йолчу Нашхахь Мацкъара олуш цхьа кIотар йу. Заманан йохалла цунах «Нана Нашха» олуш хилла. Цхьанна а тайпанах йоьзна а йоцуш меттиг хилла иза, цуьнан цIаро а гойту иза «массеран йуккъехь», «къоман» хилар.
Нана Нашхахь хилла нохчийн Мехк-Кхел. Цу йукъа йогIуш хилла коьрта кхо реликви: къоман йай, къоман тептар, къоман мухIар а. Къоман йайх «цIестан йай» олуш а хилла, хIунда аьлча иза цIастанах бина хилла. Цу цхьана йай чу йалх-ворхI уьстагIан йа цхьана старгIан жижиг доьдуш хилла. Дуккха а адам гуллучу меттехь йаахIума кечъйан ца хилча йиш йоцу хIума хилла иза, хIунда аьлча вайнехан йукъараллехь дукха адам гуллуш Iадат ду даима а: гергара нах а, лулахой а, йуьртахой а иштта дI.кх. Цул совнаха, дукха хьолахь цхьана доьзалехь 5-10 стаг волуш а нисло вайнехан. Къоман тептара тIе дIайазбеш хилла Мехк-Кхело бина болу сацам. Амма хьалха цу сацамна тIе къоман мухIар тухуш хилла. Иштта цуьнца билгалдеш хилла Мехк-Кхело луш долу кехаташ а.
«Цхьаццайолчу заманахь Нашха кхерамзаллин меттиг хилла: цигахь аьтто хилла мостагIчух кIелхьарвала а, дегIе ницкъ а баийтина, шаьш бехачу аренашка йухаберза а. Географин барамехь башха меттиг йу Нашха, хIунда аьлча мостагIчуьнан дукхаллига ца хьожуш, бахархойн тIамна доьхьало йан аьтто болуш хилла цигахь. Иштта цига йухабоьрзуш хилла тIамна кIелхьарбевлла болу баккхий нах, зударий, бераш уьш цига дехьабовлуш хилла. Иштта цхьайолчу заманчохь Нашха дIабоьлхуш хилла нохчий: 1230-чу шерашкахь монголаш баьхкича а, 1390-чу шерашкахь Тимур веача а, 1450-чу шерашкахь ГIирмера тIелатархой баьхкича а. ЦултIаьхьа 1460-1480 шерашкахь а масех тIелатар хилла, царех а Нашхахь кIелхьарбевлла нохчий. Иштта масех бIешерашкахь нохчий кIелхьара бийлина и мохк бахьана долуш, цундела иза вайн къоман «ага» аьлла цIе йоккхуш а хилла. Нашхахь кхоллайелла йу вайнехан этногенез, хIинцалера сибаташ, лелар а иштта дI.кх.» - билгалдо Тесаевс.
Халахеташ делахь а, лакххьа вай билгалъйина йолчу кхаа реликвех цхьа а вайн замане схьакхаьчна йац. Цхьана дийцарехь билгалдеш ду вайн къоман тайпанийн цIераш къоман йайн тIера схьайевлла хилар. Лаьмнашкара шаьш баьхначу аренашка нохчий йухаберза буьйлабелча, цу йай тIе дIайаздеш хилла ГаланчIожера дIабоьлхуш болчу доьзалийн дайн цIерш.
Къоман йай бар Имам Шемал нохчийн махка варца дузуш ду. 1843-чу шарахь кхаьчна иза ГаланчIоже. Цхьадолчу дийцаршкахь билгалдо Шемала и йай тIемалошна йаахIума кечъйан схьаба аьлла хилар. Ткъа цу йайн дайшна иза ца бала товш а ца хетта, Шемалан кара кхаьчна къоман йай. ЦултIаьхьа иза хIаллакъхилар а ларамза лоруш дац: имамана дерриге а Iедал шен карадерзорна новкъа хилла и йай хилар. ХIунда аьлча, цу йайно билгалдеш хилла Шемалана дуьхьало латтош йолчу Мехк-Кхелан маьIна.
ГаланчIожан кIоштан истори 1944-чу шеран 23-чу февралехь чекхйолу, цу дийнахь дIаболабелира вайнах Казахстане а, Йуккъерачу Ази а дIадохоран болх. «Чечевица» аьлла цIетиллина йолу и операци Советан Iедалан исторехь хиллачарех уггаре йоккханиг йара.
«ТIекхача хала долуш дукха меттигаш йу ГаланчIожан кIоштахь. Вайн къам Сибареха дIадохийначу дийнахь алсам ло а деана, гIорийна хиллера. Цхьайолу йарташкахь некъаш лайх а дуьзна, дIаса ца вахалуш хилла. Цхьаццадолчу документашна тIедоьгIна аьлча, Берийн а, Сталинан а омра кхочушдархьама Гвишианис Хьайбахин а, иштта уллерачу йарташкара а болу бахархой божала чу дIагулбайтина – уьш 705 адам хилла, цу буса дуьнен чу даьлла ши бер а цхьана. Цо божала чохь багийна и нах, хIунда аьлча кхолладеллачу Iаламан хьелашкахь уьш Соьлжа-ГIала цIерпошта тIе дIакхачо аьтто ца хилла Iедалан. Иштта цу деношкахь нах хIаллакъбина Галай Iома тIехь а, кхин йолчу йарташкахь а», - билгалдо Iилманчас.
Ишта Нохчийн Республикин уггаре а йоккхачарех йолу цхьа кIошт йасъелира. ХIетте Iаламат хаза меттиг йу иза, шена чохь дукха башхаллаш а йолуш. Царех цхьаъ – бIонах тIо хилла некъ олуш йолу меттиг йу.
«БIонах тIо хилла некъ – чIогIа хаза меттиг йу. Цунах лаьцна цхьа шира дийцар а ду: цу новкъа схьайогIуш йолу цхьа йоI йуьртана тIелата дагахь хиллачу мостагIчуьнан эскарна тIенисъелла хилла. Церан кара ца йаха, Деле дехна цо шех а, шена тIаьхьабоьвллачу нахах а тIулг хилийта, аьлла», - дийцира Тесаевс.
ЦултIаьхьа шовзткъе итт шо герга хан йаьлча, 2019-гIа шо «ГалачIожан кIоштан шо» аьлла билгалдира Нохчийн Республикехь. Цунна лерина беш болх а бу: йарташ йуха меттахIиттайан лерина билгалдина ду лаьттийн декъийн дозанаш а, кхин ворхI йуьртан дозанаш а: ГаланчIож, Хьайбаха, Йалхара, ЦIеча-Ахке, Аьккха, Чермаха.
Цул совнаха, оьздангаллин тIаьхьалла денъйаран Iалашонца дуккха а болх бина: Хьайбахан бIаьвнаш йухаметтахIиттош, амма уггаре а доккха дакъа цу балхахь дIалаьцна некъаш даро. Иштта Галайн ЧIожан кIоштахь 43 км некъ а, ши тIай а тодина. ЙухаметтахIиттийна Аьккха, Нашха доьлху некъаш а, 25 км болу ЦIеча-Ахке – Йалхара боккха некъ а. Цуьнца цхьана ток а, газ а йигаран белхаш а ду дIахьош.
Иштта Нохчийн Республикин куьйгалло аьтто ло шена лаамца ГаланчIоже йухаберза луучарна: латта а, цIа дан аьтто а Iедало бийр а болуш. Амма коьрта тIедожор - нах цигахь даима Iер ду. Республикин Правительствос бинчу хаамца ГаланчIожан кIошта баха лууш билгалбаьлла 1 399 доьзал бу, царех дукхахберш Хьалха-Мартан, ТIехьа-Мартан, Сунженски кIоштийн бахархой бу.
72 шо кхаьчна волу Соьлжа-ГIалин вахархо Сулиманов Мохьмад ГалачIожан кIоштара ву цIера.
«Тхо тайпана Мержой ду, фамили а Мержоев лелийна оха. Амма 1944-чу шарахь вайнах махках баьхначултIаьхьа дукхахболчара хийцира иза, хIунда аьлча Советан Iедал долчу хенахь маьрша дацара. ГаланчIожан кIоштахь баьхна тхан дай, латта а дайшкара схьадогIуш дара. Амма хIинца Iедалан барамехь латта долдаларан низам хийцаделла. Тхуна тхайн дай баьхначу меттехь Iен лаьа, хIунда аьлча, иза тхан мохк бу, тхо сатуьйсуш ду цига кхача. ГаланчIожахь дIавоьллина ву тхан да а, деда а, кхин болу тайпан нах а. 1959-чу шарахь вай Даймахке цIадирзинчултIаьхьа хIора шарахь цу меттигашка даха а доьлхуш, кешнаш цIандо оха. Дукха хан йоцуш, чарташ а хийцира оха. Хенан хIоттаме хьаьжжина, садаIа а доьлху, хIинца мелла а атта ду иза, керла некъаш хиларна», - дийцира цо.
Иштта Мохьмада дийцира цIа дарах лаьцна а.
«ЦIа дале хьалха Iедалан барамехь бакъо йаккха йеза. ХIинцалерачу низамца Iедалан бакъонаш ларъйар массарна а тIедужу. Тхайн да ваьхначу метте даха лаьа тхуна. Церан ца хилла хи а, ток а, газ а, делахь а цу хьелашках баьхна уьш. Ткъа кху заманан технологийн беркатца и массо а аьтто бан йиш йу дуьненан муьлххачу а маьIIехь. Ткъа Iедало нахана гIо деш хилча къаьсттина пайдехь хир ду. Тхан дас а, дейишас а дийцарехь, ГаланчIожан кIоштахь наха даьхний а, латта а лелош хилла, ялта хьекъа латта ду цигахь, ткъа ша Iалам а ду тамашийна хаза а, беркате а», - билгалдира Сулимановс.
Иштта тхан къамелхочо дагадоийту ша жима волчу хенахь дас ГаланчIожан кIошта ша вигар а, шаьш даьхна йолу меттигаш гайтар а.
«Жимчохь деца цхьана лаьмнашка дахча, цо гойтура тхан латта. ХIинца а тхан йишас олу соьга ша цига йига, цу аренех бIаьрг тоха лаьа шена, олий. – дуьйцу Мохьмада.- Аса тхайн массеран а цIарах боху – тхо сатесна цу меттигашка кхача а, цигахь даха а".
Билгалдаккха догIу, йерриге кIошт йухаметтахIоттор – алсам къахьега дезаш гIуллакх ду. Уггаре а оьшуш долу декъаш – йуртбахам а, туризм а, даьхнийлелор а йу. Ткъа хиндерг замано гойтур ду.
#россия #рф #chechenrepublic #chechnya #чечня #Кадыров #ЧР #russia #СМИ #СМИЧР #RKadyrov #чечнясегодня #новости #news #politics #chechnyatoday #грозный
