آشنایی با کتب و مقاتل حسینی(ع)
نفس المهموم
نَفَسُ المَهموم فی مصیبه سیدنا الحسین المظلوم، اثر شیخ عباس قمی درباره واقعه کربلا و وقایع پس از آن است که از ولادت امام حسین(ع) آغاز می‌گردد و سپس مناقب حضرت و آنگاه تمام وقایع بیعت تا شهادت ایشان را شرح می‌دهد. میرزا ابوالحسن شعرانی و محمد باقر کمره‌ای این کتاب را به زبان فارسی ترجمه نموده‌اند.
عباس بن محمد رضا قمی (1294-1359ق) مشهور به شیخ عباس قمی و معروف به محدث قمی از علمای شیعه در قرن چهاردهم هجری قمری در زمینه حدیث، تاریخ، وعظ و خطابه است. وی صاحب تالیفات بسیاری در حوزه‌های مختلف است که معروف‌ترین آن‌ها مفاتیح‌الجنان، سفینه‌البحار و منتهی‌الآمال است. محدث قمی در سال 1359ق در نجف درگذشت و در حرم حضرت علی بن ابیطالب(ع) دفن گردید.
شیخ عباس خود در علت تالیف این کتاب می‌گوید:
«من پیوسته درصدد بودم تا کتابی مختصر در مقتل سرورمان امام حسین(ع) گرد آورم، و آنچه مورد اعتمادم است و از ثقات به من رسیده و سندم از روایات روات به آن متصل می‌گردد، در سلک نظم کشم. ولی پیوسته موانع و مشاغل از رسیدنم به این مقصود مانع می‌شد، تا اینکه مشرف به زیارت امام رضا(ع) و در روضه شریفه آن حضرت دست به دعا برداشتم تا خداوند عالم مرا موفق بدارد و به آرزویم نائل گردم، زیرا رسیدن به آن منتهای آمال و آرزویم بود.»
نام این کتاب برگرفته از حدیث امام صادق(ع) است که فرمود:«نفس المهموم لظلمنا تسبیح و همّه لنا عباده و کتمان سرّنا جهاد فی سبیل الله» (نَفَس کسی که به خاطر مظلومیت ما اندوهگین شود تسبیح است، اندوه بر ما عبادت است و کتمان و پوشاندن راز ما جهاد در راه خداست.)
چون کتاب محدث قمی یادآور مصیبت‌های اهل بیت است، این نام را برای کتابش برگزیده است. این کتاب از پنج باب و یک خاتمه تشکیل شده است:
- باب اول: از دو فصل تشکیل شده است؛ فصل اول در مورد مناقب امام حسین(ع) و به ترتیب درباره شجاعت، علم، فصاحت، زهد، تواضع و عبادت امام، و در فصل دوم ثواب گریستن در عزای امام حسین و لعن قاتلان وی.
- باب دوم: آنچه برای امام حسین(ع) بعد از بیعت کردن مردم با یزید بن معاویه تا شهادت آن حضرت روی داده است؛ این باب مفصل‌ترین باب کتاب و در 20 فصل تنظیم شده است؛ در این باب از کشته‌شدن رشید هجری، حجر بن عدی، عمرو بن حمق خزاعی پیش از واقعه کربلا سخن رفته است.
- باب سوم: وقایع بعد از شهادت امام حسین(ع)، برادران، فرزندان و یارانش طی چند فصل.
- باب چهارم: آنچه بعد از شهادت امام اتفاق افتاد از قبیل گریستن آسمان، ناله فرشتگان و گریستن جنیان.
- باب پنجم: درباره فرزندان و و زنان امام و فضلیت زیارت ایشان، و ستم حاکمان ظالم در تخریب بارگاه حسینی.
در خاتمه کتاب نیز به قیام توابین و قیام مختار پرداخته است.
قبل از تالیف نفس المهموم، ماخذ و مرجع سخنرانان در نقل وقایع جریان کربلا، جلد ده بحارالانوار، مثیر الاحزان اثر ابن نما حلی، مهیج الاحزان نوشته سید عبدالله شبر، لهوف تالیف ابن طاووس، مقتل ابو مخنف و غیره بود. به نظر برخی از مورخین هیچکدام از این کتاب‌ها عطش طالبان آن حوادث را فرونمی‌نشاند و جامع و کافی نبود. بدین جهت محدث قمی آنچه از مجموع منابع معتبر را در طول عمر خود تا آن‌زمان صحیح و معتبر می‌دانست گردآوری کرد.
شیخ عباس در تالیف این کتاب از منابع زیر استفاده نموده است:
- ارشاد، تالیف شیخ مفید
- الملهوف علی قتلی الطفوف نوشته سید بن طاووس این کتاب معروف به لهوف است.
- تاریخ کامل نوشته ابن اثیر جرزی
- تاریخ طبری نوشته محمد بن جریر طبری
- مقاتل الطالبین نوشته ابوالفرج اصفهانی
- مروج الذهب و معادن الجوهر نوشته علی بن حسین مسعودی
- تذکره الخواص نوشته سبط بن جوزی
- مطالب السئول فی مناقب آل الرسول نوشته محمد بن طلحه شافعی
- الفصول المهمه فی معرفه الائمه نوشته ابن صباغ مالکی
- کشف الغُمَّه نوشته علی بن عیسی اربلی
- العِقد الفَرید نوشته احمد بن محمد قرطبی مالکی
- الاحتجاج نوشته احمد بن علی طبرسی
- مناقب ابن شهر آشوب
- روضه الواعظین نوشته فتال نیشابوری
- مُثیر الاحزان نوشته ابن نما حلی
- روضه الصفا نوشته خاوندشاه
- تسلیه المجالس نوشته محمد بن ابی طالب موسی حسینی.
نویسنده از خوانندگان کتابش تقاضا کرده در صورتی که مطلبی از این کتاب را در جایی نقل می‌کنند، نام کتاب و نام نویسنده را نیز بیان کنند وی می‌گوید: «دوست دارم که این کتاب شریف در جزء مقاتل محسوب شود و اهل منابر این داعی [شیخ عباس قمی] را در نظر داشته باشند و از دعا فراموشم نفرمایند.»
این کتاب را اولین بار میرزا ابوالحسن شعرانی با عنوان دمع السجوم به فارسی ترجمه کرد. وی در سال 1396ق به تصحیح کتاب نفس المهموم اقدام و یک سال بعد آن را ترجمه نمود. اشکال این ترجمه آن است که وی در کنار ترجمه کتاب، توضیحات و اضافات بسیاری را نیز (به نثر و نظم) آورده ولی در چاپ از هم تفکیک نکرده است.
محمد باقر کمره‌ای نیز این کتاب را در سال 1339 شمسی با عنوان «رموز الشهاده» و «در کربلا چه گذشت» ترجمه نمود. وی در این ترجمه، ترجمه کتاب نفثه المصدور شیخ عباس را نیز افزود. زیرا آن را کامل‌کننده نفس المهموم می‌داند، ویژگی این ترجمه آن است که به جای ترجمه اشعار عربی پایان کتاب، اشعاری به فارسی از محمدحسین اصفهانی و اختر طوسی جایگزین شده است.