МҰНАЙДЫҢ ҚҰЛДЫРАУЫ: АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫН АЛҒА СҮЙРЕЙ АЛА МА?
Коронавирус індетінен туындаған қазіргі қиын жағдай шикізатқа байланған елдердің экономикалары бір-бірімен қаншалықты байланысып жатқанын көрсетті. Дәл қазір зығырдың тоннасы Brent маркалы Солтүстік теңіз мұнайының тоннасынан қымбат. Демек, шикізат пен азық-түліктің әлемдік нарықтары біршама есеңгіреп қалды. Алайда, екінші жағынан, Қазақстан зығыр өндіру жөнінен әлемдік көшті бастап тұрғанын ескерсек, мұнай бағамдарының төмендеуі еліміздің экономикасы үшін ауыл шаруашылығы әлеуетінің жоғары екендігін көрсетіп берді. Оның үстіне ауылдық жерлерде халықтың 42%-на жуығы тұрады, бұл осы сектордың әлеуметтік маңызды екенін көрсетеді, елде шығарылатын сапалы ауыл шаруашылығы өнімдерінің сан алуан ассортименті ұзақ мерзімді перспективада қазақстандық экономиканың локомотивіне айналуы мүмкін. Алайда ол үшін жаңа серпін қажет.
Агроөнеркәсіп кешені елдің азық-түліктік және экономикалық қауіпсіздігін, сондай-ақ ауыл-аймақтардың еңбек және қоныстану әлеуетін қалыптастыратын Қазақстан экономикасының ең басты секторларының бірі болып табылады.
Қазақстан АӨК-нің әрі қарай даму перспективалары жетерлік – еліміз жан басына шаққанда жыртылатын жерлердің ауданы жөнінен әлемде екінші орында, ал астық пен ұн бойынша әлемдегі ең ірі экспорттаушылардың бірі болып табылады.
Ал еліміз Еуразиялық экономикалық одақ пен Дүниежүзілік сауда ұйымына мүше болғандықтан, ішкі, сондай-ақ сыртқы нарықтағы бәсекеге қабілеттілікке қатысты бірқатар мүмкіндіктерге ие болады және сонымен бірге жоғары талаптар қойылады.
Айталық, Жоғарғы Еуразиялық экономикалық кеңестің 2020 жылғы 19 мамырда өткен кезекті отырысының барысында ЕАЭО стратегиялық дамуы талқыланды. Экономиканың барлық дерлік секторларын қозғайтын осы жобаның ерекше маңыздылығын ескеріп, мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев өз сөзінде тауарлардың кедергілерсіз және шектеулерсіз қозғалуын қамтамасыз ету, бірыңғай қызметтер нарығын кезеңдермен құру, көлік-логистика қызметтерін дамыту және ортақ энергетикалық және қаржылық нарықтарға дайындалу қажеттілігіне тоқталды. Бұл өз кезегінде АӨК мемлекеттік реттеу рөлін күшейтіп, ауыл шаруашылығы өнімдерін өткізу нарығын дамытудың перспективалық мүмкіндіктерін туғызады.
АӨК дамыту әлеуетінің мол екеніне қарамастан, оның еліміздің ЖІӨ-дегі үлесі соңғы он жыл ішінде 5%-дан аса алмады, ал соңғы кездері тоқтаусыз төмендеп келеді.
Тәуелсіздік жылдарында АӨК саласындағы мемлекеттік саясатты жүзеге асыруда негізге алынған ондаған бағдарламалық құжат жасақталған болатын:
- 1991-1995 жылдарға және 2000 жылға дейінгі «Ауыл» әлеуметтік-экономикалық даму бағдарламасы;
- 1993–1995 жылдарға және 2000 жылға дейінгі АӨК дамыту бағдарламасы;
- 2000-2002 жылдарға арналған ауыл шаруашылығы өндірісін дамыту бағдарламасы;
- 2003-2005 жылдарға арналған мемлекеттік агроазық-түлік бағдарламасы;
- 2004–2010 жылдарға арналған ауыл-аймақтарды дамыту бағдарламасы;
- 2006-2010 жылдарға арналған АӨК тұрақты даму бағдарламасы;
- 2006-2010 жылдарға арналған ҚР АӨК тұрақты даму тұжырымдамасын іске асырудың бірінші кезектегі шаралары;
- 2010-2014 жылдарға арналған АӨК тұрақты даму бағдарламасы;
- «Агробизнес-2017» АӨК дамыту бағдарламасы;
- 2017-2021 жылдарға арналған АӨК тұрақты даму бағдарламасы.
Қазір ауыл шаруашылығы елдің жалпы ішкі өнімінің (ЖІӨ) 5%-ын құрайды. Ал 2020 жылдың бірінші тоқсанының қорытындысы бойынша ауыл шаруашылығы үлесі ЖІӨ-нің 2,2%-ын құрады. Сонымен қатар өнім шығару ағымдағы жылы 2019 жылдың бірінші тоқсанымен салыстырғанда 62,4 млрд теңгеге артып, 496,6 млрд теңгені құрады. Өсім көбінесе мал шаруашылығы өнімдерін өндіру есебінен орын алды.
Ауыл шаруашылығын дамыту әртараптандыруды жеделдетуге және ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін күшейтуге мүмкіндік береді. Алайда соңғы бес жылда ауыл шаруашылығының онсыз да ЖІӨ құрылымындағы төмен үлесі одан бетер құлдырап келеді. Демек, еңбек өнімділігінің деңгейі де әлсіз болып қалуда. 2019 жылы бұл көрсеткіш шамамен 6 мың АҚШ долларын құрады, ал Ресейде еңбек өнімділігі 17 мың АҚШ долларына жетсе, ОАР-да 11,5 мың АҚШ долларынан асып кетті; Түркияда -15,7 мың АҚШ долларын құрады, ал кейбір дамыған елдерде шамасы 80-90 мың АҚШ долларына дейін жетті .
Ішкі нарық айтарлықтай дәрежеде импорттық өнімдерден құралған – бірқатар тауар түрлері бойынша импорт үлесі 50%-дан асып кетеді.
Азық-түлік тауарлары өндірісінің көлемі жалпы алғанда тұтынушылық сұранысты қанағаттандыра алмайды. Нәтижесінде нарықтағы бос орын импорт есебінен толықтырылады және оның ішкі тұтынудағы үлесі аса жоғары болып қала береді, тіпті отандық кәсіпорындарда дәстүрлі түрде өндірілген азық-түлік тауарларының түрлері бойынша да жағдай осындай. Мысалы, ірімшік пен сүзбе өндірушілер қазақстандықтардың қажеттілігін 55%-ға ғана, балық бойынша –51%-ға, құс етін -57%-ға ғана қанағаттандырады.
Алайда Үкімет АӨК дамытуға және отандық ауыл шаруашылығы өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға бағытталған шаралар кешенін іске асыруда. АӨК дамытудың 2017-2021 жылдарға арналған бағдарламасының нысаналы индикаторларына сәйкес азық-түлік тауарлары импортының көлемі 2021 жылға қарай 14,6%-ға қысқарып, 2,1 млрд. АҚШ долларынан аспауы тиіс. Өз кезегінде қайта өңделген ауыл шаруашылығы өнімдерінің экспорты керісінше, 2 есе өсіп, 2,4 млрд.АҚШ долларынан асып кетуі тиіс.
Дегенмен, 2020 жылдың бірінші тоқсанында өңделген өнімнің экспорты 287,7 млн. АҚШ долларын құрады, яғни мұндай динамика сақталған жағдайда нысаналы индикаторларға мерзімінде қол жеткізілмейді.
Ауыл шаруашылығы өнімдерінің шамамен 80%-ы шикізат түрінде, өңделмеген күйінде сатылады, ал дайын өнімнің бәсекеге қабілеттілігі тым әлсіз. 2019 жылы қайта өңделген өнім экспортының көлемі 2018 жылмен салыстырғанда 20,7%-ға төмендеді. Бірақ валюталық қайта бағалауға байланысты ақшалай мәні 2,3%-ға, яғни 1,1 млрд АҚШ долларына дейін ғана құлдырады.
Алайда жалпы алғанда шикізаттай сатылуын есепке алғанда, ауыл шаруашылығы өнімдерінің экспорты соңғы бес жылда тұрақты өскені байқалды. 2019 жылдың қорытындысы бойынша экспорт көлемі 5,9%-ға өсіп, 3,3 млрд.АҚШ долларын құрайды. Бұл ретте өткізілген тауарлардың 72,9%-ы өсімдік тектес өнімдер есебінен қамтамасыз етіледі.
Бір жыл ішінде бірқатар тауар топтары бойынша Қазақстанның экспорттық позициясы күшейе түсті, бұл ретте мал шаруашылығы өнімдері (экспорт өсімі – 47,8%), зығыр тұқымдары (+22,7%), күнбағыс тұқымдары (+66,2%), жануар немесе өсімдік тектес майлар (+23,8%) бойынша елеулі өсім байқалады.
Бұл ауыл шаруашылығы нарығында оң үрдісті тудырады, өйткені зығыр, күнбағыс, соя, жасымық сияқты дақылдардың жоғары рентабельді түрлерін өткізу 2022 жылға қарай сектордың табыстылығының 2,5 есеге өсуін қамтамасыз ете алады. Мысалы, бағасы бидай құнынан 4 есе жоғары зығыр өндіру бойынша Қазақстан қазірдің өзінде әлемдік көшбасшы болып табылады, жылына 1 млн тоннаға жуық тұқым алады. Ал бидайдан 2 есе қымбат соя жыл сайын 30 мың тоннадан астам мөлшерде экспортқа сатылады.
2020 жылы басталған коронавирус пандемиясы ауыл шаруашылығы өнімдерін сыртқы нарықтарға өткізуге кедергі жасауда.
2020 жылдың наурыз айында-ақ Қазақстанның ауыл шаруашылығы тауар өндірушілері бақша дақылдарын шет елдерге өткізу проблемаларына тап болды. Сондықтан Үкімет өнімді ел ішінде өңірлік әкімдіктер арқылы сату туралы шешім қабылдады.
Сондай-ақ өнімді сыртқы нарықтарға сату мәселелерінен басқа, ішкі сұранысты жабу үшін ауыл шаруашылығы өнімдерінің жеткіліктілігінің мәселесі туындады. Азық-түлік тауарларының ықтимал тапшылығын болдырмау үшін елде астық пен ұнның, сондай-ақ көкөністердің жекелеген түрлерінің (қырыққабат, пияз, сәбіз) экспортына шектеулер енгізілді. Бұл елді азық-түлік қорымен қамтамасыз етуге мүмкіндік берді, оның әртүрлі тауар топтары бойынша жеткілікті қоры бір аптадан бірнеше айға дейін құрайды. Жалпы тұрақтандыру қорларындағы, қоймалардағы және өндіруші кәсіпорындардағы азық-түлік қорларының көлемі сәуір айының басында 960 мың тоннаны құрады. Яғни, жақын арада азық-түлік тауарларының тапшылығы күтілмейді.
АӨК одан әрі дамыту көтерме-тарату саудасының және логистикалық инфрақұрылымдардың жетіспейтіндігіне байланысты қиындайды.
Қазақстанда ауыл шаруашылығы өнімдерін сақтау объектілерінің жетіспеуі байқалады, қойма инфрақұрылымы нашар дамыған, өнімді сату алдында дайындауға арналған орындар мүлдем аз, жоқ деуге болады. Бұл өз кезегінде өнімнің қымбаттауына әкеледі.
Бастапқы бағалаулар бойынша елімізде 1,3 мың жеміс және көкөніс сақтау қоймалары жұмыс істейді, олардың сыйымдылығы шамамен 1,9 млн тоннаны құрайды. Алайда ағымдағы қажеттіліктер бойынша сыйымдылығы 2,8 млн тонна, яғни қолданыстағылардан 1,5 есе үлкен қоймалар қажет.
Осы мәселені шешу үшін көтерме-тарату орталықтары кешендерінің құрылысы бойынша жоба іске асырылуда. Жобаны жүзеге асыруды, яғни 24 сақтау объектісінің құрылысын 2022 жылға дейін аяқтау жоспарланып отыр.
Кәсіпкерлерді сақтау қоймаларын салуға ынталандыру субсидия және жеңілдікпен кредит беруге негізделеді. 2019 жылы 34 мыңнан астам кәсіпорын 243,8 млрд теңге субсидия алды. Оның негізгі бөлігі инвестициялық субсидияларға бағытталған, бұл 106,2 млрд. теңге немесе қаражаттың жалпы сомасының 43,6%-ын құрайды. Сонымен қатар 43,3 млрд теңге мал шаруашылығын дамытуға, 26,8 млрд теңге пестицидтерді өндіруге және қолдануға бағытталды.
Осылайша, ауыл шаруашылығын қаржыландыру мәселесі өзекті болып қалуда, өйткені қазіргі уақытта бұл сала үшін негізгі қаражат көзі субсидиялар, инвестициялар және жеңілдікті несиелер болып отыр.
2019 жылы 10,1 млн АҚШ долларын құрайтын шетелдік инвестициялар тартылған, алайда соңғы төрт жылда инвестициялық түсімдер жылына 37%-ға төмендейді.
Шетелдік инвесторлар Қазақстанның ауыл шаруашылығына қызығушылық таныта бастады. Егер 2015 жылы тікелей шетелдік инвестициялар көлемі 71,5 млн. АҚШ долларын құраған болса, 2019 жылы 10,1 млн АҚШ долларына дейін төмендеген. Яғни, бес жыл ішінде 7 есе төмендеген.
ТШИ ағынының қысқаруы жаһандық көрініс екенін атап өткен маңызды. 2019 жылы сауда-саттық соғыстарын қоса алғанда, инвесторлар үшін макроэкономикалық көрсеткіштер мен жоғары саяси тәуекелдердің бәсеңдеуіне байланысты олардың көлемі 1%-ға 1,39 трлн АҚШ долларына дейін қысқарды. Бұл ретте Азия елдерінде тіпті 6%-ға төмендеді.
Өз кезегінде Қазақстанда жинақталған сыртқы инвестицияларға қатысты оң үрдіс байқалады – 2019 жылдың аяғында олардың көлемі 588,2 млн. АҚШ долларын құрап, 2018 жылмен салыстырғанда 3,9%-ға артқан. Негізгі қаражат ағыны Ресейден (147,4 млн. АҚШ долл.) және Нидерландтан (124,2 млн АҚШ долл.) келіп түскен.
Секторды дамыту үшін капитал салымдарын арттыру қажет екені анық, ал ТШИ қазіргі заманғы нарықтық жүйесі жағдайында ұлттық экономика үшін жоғары маңызға ие болып отыр, өйткені қазақстандық өнімдер мен инвестициялық ағындардың экспорты көлемінің 10%-ға ұлғаюы ЖІӨ-нің 9,2%-ға өсуін қамтамасыз етеді. Қазақстанда қаржы институттары, қор нарығы және арнайы экономикалық аймақтар ұсынған инвестицияларды тартудың қазіргі заманғы инфрақұрылымы құрылды және ол тиімді жұмыс істеуде. Бұл мекемелер жаңа жобаларды қаржыландырумен ғана емес, сонымен қатар өзінің дамуы үшін қаражат тарту үшін жұмыс істеп жүргендерге капитал нарығына шығуға көмектеседі. Олардың қатарында Еуразиялық Даму банкі, Қазақстанның Даму банкі, Еуропа Қайта Құру және Даму банкі, «Астана» халықаралық қаржы орталығы, BCC Invest, KazakhExport, Kazyna Capital Management, «Даму» Қоры және т.б. бар.
