Гісторыя пастаўскага млына
У інвентары Пастаўскага графства за 1783 год дадзены падрабязныя апісанні будынкаў з указаннем матэрыялу, з якога яны ўзведзены, іх стан і месцазнаходжанне. У гэты час у Паставах былі два млыны - ветраны і вадзяны.
Вадзяны знаходзіўся на рацэ Мядзелка, узведзены з чэсанага дрэва, накрыты гонтай, меў два вадзяныя колы. Уваход вёў праз аднастворкавыя дзверы, злева меўся пакой з печчу з шэрай кафлі з глінянай падлогай і чатырма невялікімі вокнамі. Справа ад гэтага пакоя знаходзілася памяшканне з механізмамі, у ім было 5 акон.
Ад млына на другі бок ракі (там стаяў папяровы завод) ішоў драўляны мост.
У 1798 годзе быў выкананы план Пастаў, які захоўваецца ў Расійскім дзяржаўным ваенным архіве. На ім пад лічбай 10 указаны вадзяны млын. Ён знаходзіўся на правым беразе Мядзелкі, уяўляў у плане выцягнуты ўздоўж ракі прамавугольнік, старчаковы фасад выходзіў на лінію вуліцы Лучайскай, якая ішла да Рынкавай плошчы. На ўсход ад млына вёў драўляны мост.
На плане Пастаў 1925 года млын размешчаны на правым беразе Мядзелкі, паўднёвы фасад выходзіць на лінію вуліцы Лучайскай, усходні - на Мядзелку, паўночны і заходні - на панадворак.
Калі параўнаць планы 1798 г. і 1925 г., можна прыйсці да высновы, што драўляны млын XVIII ст. і мураваны млын XX ст. размяшчаліся на адным месцы, г. зн. мураваны быў узведзены на месцы былога драўлянага.
Дата пабудовы мураванага млына невядома, але на падставе вядомых звестак можна прыкладна вылічыць час. У 1866 г. вадзяны млын названы сярод найбольш значных мураваных пабудоў Пастаў. Можна меркаваць, што ён быў пабудаваны раней 1866 года.
На плане Пастаў 1798 г. бачна, што млын быў каля царквы на Рынкавай плошчы. Вядома, што ў 1815 г. царква і ўсе будынкі вакол яе згарэлі. Пусты ўчастак быў вернуты царкве ў 1890 г. , дзе ў 1896 г. узвялі царкву, якая дзейнічае і зараз. Хутчэй за ўсё, у 1815 г. згарэў і драўляны млын, які стаяў побач з царквой.
З другога боку, у гэты час завяршалася будаўніцтва пастаўскага палаца, значыць, была магчымасць пабудаваць цагляны млын.
Ёсць меркаванне, што цагляны млын быў у Паставах яшчэ раней, меў адзін паверх, працаваў на энергіі вады. Магчыма, пабудаваны ён быў у стылі класіцызму (як і пастаўскі палац), цэнтральны рызаліт меў трохвугольны франтон, які абапіраўся на калоны (захаваліся).
У канцы XIX ст. у Паставах пачалася перабудова вадзянога млына пад турбіны. 9 верасня 1897 г. дзісенскаму павятоваму спраўніку з Віленскага губернскага праўлення было адпраўлена пісьмо. Стала вядома, што нашчадкі памерлага ўладальніка Пастаў памешчыка Пшаздзецкага будуюць у горадзе мураваны млын. Падобныя будынкі для млыноў паінны ўзводзіцца па зацверджаным праекце з планам, фасадам і разрэзам. Губернскае начальства не атрымлівала хадатайніцтва нашчадкаў на будаўніцтва каменнага млына, таму будаўнічае аддзяленне прасіла спраўніка пераканацца на месцы ў сапраўднасці будаўніцтва.
У адказ на пісьмо дзісенскі павятовы спраўнік пісаў: "... в местечке Поставах новая мельница не строится, а производится лишь ремонт существующей с давних времён каменной одноэтажной мельницы с надстройкой над ней второго этажа и кроме того при той же мельнице вместо водяных колёс устраиваются турбины и новый со шлюзами мост".
Рамонтныя работы вяліся пад наглядам інжынера-тэхніка Жылінскага і пад кіраўніцтвам інжынера Лабейта.
Аднак, нягледзячы на тое, што млын толькі перабудоўваўся, Віленскае губернскае будаўнічае аддзяленне патрабавала ад вытворцаў работ чарцяжы на перабудову, дзе павінны былі прысутнічаць планы паверхаў, фасад і разрэз будынка. Чарцяжы былі выкананы на 3 лістах.
21 кастрычніка 1898 года віленскім губернскім архітэктарам Палохавым пры ўдзеле пастаўскага ўрадніка Воранава быў складзены акт агляду перабудаванага каменнага мукамольнага млына. У ім адзначалася: "... при сличении с натурой чертежей, утверждённых строительным отделением по протоколу 30 сего года оказалось
1. ...лестницы устроены все деревянные, между тем по утверждённому чертежу ... обязательно заменить другими из несгораемого материала, что не исполнено.
2. ...означенная мельница перестройкою окончена с турбинами... элеваторы, служащие для подъёма мешков с хлебом, устроены без всяких приспособлений, обеспечивающих рабочих от несчастья во время подъёма мешков".
Першая заўвага была звязана з частымі і спусташальнымі пажарамі ў XIX ст. У Паставах за пяць гадоў з 1896 па 1901 г. сума страт ад пажараў склала 60 тысяч рублёў. Пры разглядзе праектаў у будаўнічым аддзяленні ў супрацьпажарных адносінах звярталася ўвага на два пункты - павінна быць супрацьпажарнае пакрыццё даху, лесвіцы не павінны быць драўлянымі. Дах у гэтым выпадку быў металічны, а галоўным парушэннем былі запраектаваныя і пабудаваныя драўляныя лесвіцы. Трэба адзначыць, што лесвіцы так і не былі перабудаваны.
На падставе чарцяжоў пастаўскага млына можна вызначыць, што ўзняцце мяшкоў з зернем ажыццяўлялася ў рызалітнай частцы будынка. На 3-м паверсе стаялі машыны для ачышчэння, лушчэння і шатравання зерня. На 2-м паверсе малолі зерне, тут знаходзіліся рэшата і паставы. На 1-м паверсе ажыццяўлялася прыёмка гатовай прадукцыі.
Турбінны механізм знаходзіўся ў цокальным паверсе.
На падставе чарцяжоў і фатаграфій пачатку XX ст. можна сказаць аб зменах у архітэктурным абліччы будынка. Менш за ўсё змяніліся бакавыя фасады - заходні, усходні і паўночны (з боку ракі). Галоўнае, што страчана ў бакавых фасадах, гэта парталы ўваходаў. Найбольш пацярпеў галоўны фасад. Па-першае, быў павышаны ўзровень зямлі, што змяніла суадносіны вышыні паверхаў, асабліва гэта прыкметна ў цэнтральнай рызалітнай частцы будынка. Тут жа закладзены 2 нішы, па баках ад увахода, у стадыі разбурэння знаходзіцца і партал цэнтральнага ўвахода. Страчаны пояс, які аддзяляў першы паерх а другога.
У 1994 годзе пачалася актыўная рэстаўрацыя млына. У 1998 годзе у адрэстаўрыраваным будынку адкрыўся Дом рамёстваў "Стары млын".
А. Г. Кукуня. Памяць Пастаўскі раён, Мн., БЕЛТА, 2001
из источника: Статьи о Поставах, Топ-статьи Постав | 13-08-2012
Надворный подскарбий Речи Посполитой (министр финансов) А. Тызенгаузпопытался превратить своё родовое имение в один из центров культурно-промышленного преобразования белорусского края. Он соорудил в местечке 21 каменное строение; на площади появились торговые ряды, дома ремесленников, здание городской канцелярии и суда, школа, аустерия, кафе, заезжие дома, гостиница, лечебница. Кроме гражданских зданий новый владелец строит три фабрики: полотняную, бумажную и фабрику поясов.
Одно из этих промышленных сооружений, а именно бумажная фабрика, находилась здесь, на реке Мяделке. Фабрика представляла собой деревянное одноэтажное сооружение, покрытое высокой изломанного профиля гонтовой крышей. Фабричные машины приводились в движение водой: фабрика имела два постава. Производственный процесс протекал в двух помещениях: в первом проходило очищение и теребление тряпичного сырья, во втором – собственно производство бумаги.
Остальные помещения, кроме высокого чердака, служащего складом, предназначались для обслуживающего персонала. Это были: людская, кухня, пекарня и шесть жилых комнат. В 1783 году на фабрике работало 5 человек; изготавливалось шесть сортов бумаги и картон, в том числе и гербовая бумага с водяными знаками. Фабрика продолжала работать и в 1800 году: на ней всё ещё изготавливали разного сорта бумагу не более 100 стоп для домашнего употребления, а также частично на продажу.
Кроме бумажной фабрики, при реке Мяделке, на правом её берегу, стояла также не сохранившаяся до сих пор мельница «о двух поставах»: к ней от фабрики вёл деревянный мост. Водяная мельница в плане представляла собой вытянутое вдоль реки небольшое прямоугольное сооружение, крытое гонтом, фасадом повёрнутое к улице Лучайской (ныне ул. Красноармейской); кроме помещения для мельничной установки в ней имелась комната и кладовая.
Нынешнее каменное здание мельницы находится на том месте, где прежде стояло деревянное, сгоревшее, как полагают исследователи, во время большого городского пожара в 1815 году.
Точная дата строительства каменной мельницы, к сожалению, не известна; однако можно предполагать, что это событие имело место до 1866 года, т.к. под этой датой в документах мельница названа одним из наиболее значительных каменных строений в Поставах. В конце XIX века началась перестройка водяной мельницы. Сохранившийся письменный источник от 1897 года рассказывает: «в местечке Поставах производится ремонт существующей с давних времён каменной одноэтажной мельницы с надстройкой над ней второго этажа и, кроме того, при той же мельнице вместо водяных колёс устраиваются турбины и новый со шлюзами мост». Начало XX века мельница встретила обновлённой: трёхэтажное каменное здание, где каждый этаж имел своё назначение. На третьем этаже стояли машины для очищения, лущения и шатрования зерна; на втором этаже мололи зерно, здесь находилось решето и поставы, а на первом этаже осуществлялся приём готовой продукции. Турбинный механизм находился в цокольном этаже. В настоящее время в отреставрированном в 1994 году здании находится Дом ремёсел «Стары млын».
фото разных авторов из открытых источников интернета