Spomenik tajnoj misiji iz 1948. Crnu Goru uvukao u izraelsko-palestinski konflikt

U Crnoj Gori će biti podignut spomenik u čast operacije "Velveta" iz 1948. godine, kada su preko nikšićkog aerodroma u tajnosti isporučivani borbeni avioni novoosnovanoj izraelskoj državi.

Izgradnju spomenika inicirala je Jevrejska zajednica u Crnoj Gori, koja će ga sa Ambasadom Izraela i finansirati.

Na sajtu Jevrejske zajednice navodi se da je operacija "Velveta" "plemeniti čin bivše Jugoslavije (Crne Gore), zahavljujući kome je omogućeno osnivanje izraelskog ratnog vazduhoplovstva".

Opština Nikšić prihvatila je podizanje spomenika navodeći da "bez ove operacije i pomoći u naoružanju vjerovatno Izrael ne bi pobijedio u ratu za nezavisnost 1948/49. godine i možda država Izrael ne bi opstala".

Izrael je u tom periodu bio u ratu sa arapskim susjedima.

Izgradnji spomenika izraelske zahvalnosti usprotivio se diplomatski predstavnik Palestine u Crnoj Gori Rabi Alhantuli.

Zatražio je od Opštine Nikšić da preispita odluku, navodeći da su upravo ti avioni "učestvovali u ratnim zločinima" nad njegovim narodom 1948. godine.

Komentarišući činjenicu da se Crna Gora našla usred izraelsko palestinskog spora u čijem je središtu spomenik posvećen istorijskom događaju, istoričar Miloš Vukanović je u razgovoru za Radio Slobodna Evropa ocijenio da spora ne bi trebalo da bude, niti da to bude smetnja u odnosima sa Crnom Gorom:

"Jer Crna Gora baštini tradiciju, nekadašnje Jugoslavije. Dakle dobrih odnosa i sa Izraelom i sa arapskim svijetom. Ovo je jednostavno obilježavanje jednog trenutka koji je važan za prijateljsku naciju."

Poručuje da, kada se budu obilježavali trenuci koji vezuju Crnu Goru ili socijalističku Jugoslaviju za arapski svijet, Izrael ne bi trebalo da ima bilo kakvih zamjerki.

Šta je operacija "Velveta"?

Jevrejska država Izrael proglašena je 1948. godine, tri godine nakon završetka Drugog svjetskog rata.

Novonastala država stavljena je pred mnogobrojna iskušenja jer su susjedne arapske države pokrenule invaziju, a samim tim doveden je u pitanje njen opstanak.

Bilo joj je potrebno naoružanje. Vukanović za RSE pojašnjava da je u tom trenutku postojao embargo na oružje i Izrael je na tajan način pokušao da dođe do aviona i drugog naoružanja.

Izrael nije imao podršku ključnih zemalja, a naoružavanju novonastale države su se suprotstavili i Velika Britanija i Sovjetski Savez, kaže Vukanović:

"Zato Izrael smatra da je učešće Jugoslavije, u trenutku kada nisu imali puno spoljnopolitičkih saveznika, i te kako važno za uspostavljanje mlade izraelske države i da je operacija 'Velveta' jedna od ključnih u njihovoj istoriji nakon 1945. godine."

U cilju odbrane, Izrael je kupio desetine aviona "spitfajer" od tadašnje Čehoslovačke, ali je postojao veliki problem sa njihovom isporukom.

Vlasti na čelu sa Josipom Brozom Titom su jula 1948. dozvolile da se transfer borbenih aviona za Izrael obavi preko teritorije Jugoslavije.

Za operaciju, sa kojom je bio upoznat samo državni vrh i tadašnja tajna služba bezbjednosti, određen je aerodrom Kapino polje kod Nikšića koji je tokom operacije nosio kodni naziv "Alabama".

Teren je u potpunoj tajnosti pripremljen.

Da ne bi budili sumnju dijela evropskih sila avioni su imali jugoslovenske oznake na ruti do Nikšića.

"Ono što je olakšavalo samu operaciju jeste da su avioni koje je Izrael nabavljao, a to su 'spitfajeri', isti oni sa kojima je u tom trenutku raspolagala jugoslovenska avijacija", pojašnjava Vukanović.

Ni mještani nisu znali ko leti nad Nikšićem

Operacija je bila toliko tajna da niko od izraelskih pilota nije smio da razgovara sa lokalnim stanovništvom ili jugoslovenskim čuvarima stacioniranim izvan baze.

"Znali smo da se nešto čudno dešava jer nikome nije bilo dozvoljeno da se približi polju", kazao je 2008. za AP Rade Banović, koji je kao dječak čuvao stoku na obližnjim brdima.

"Kasnije smo čuli glasine da su tuda bili 'Izaelci', ali u to vrijeme niko nije znao što su to Izraelci".

Istoričar Vukanović dodaje da ono što čini ovu operaciju zapravo značajnom jeste da od polijetanja iz Nikšića do Izraela avioni nisu sletjeli nigdje. To je put od preko 2.500 kilometara.

Da bi se to postiglo, izbačeni su razni djelovi iz aviona, kako bi stale zalihe goriva.

Jednoglasna podrška spomeniku

Skupština opštine Nikšić je 5. avgusta jednoglasno donijela odluku o podizanju spomenika - aviona "spitfajer" u polijetanju.

Trebalo bi da bude izgrađen do juna 2024. godine.

"Spomenik je podignut u znak zahvalnosti države Izrael Jugoslaviji, sa posebnim priznanjem Crnoj Gori i gradu Nikšiću, za neizbrisiv doprinos opstanku novoosnovane države Izrael 1948. godine. Ponosni smo na dugotrajno prijateljstvo koje povezuje naše dvije države", pisaće na spomeniku.

Spor izraelskog i palestinskog ambsadora

Izraelski ambasador Jahel Vilan posjetio je u septembru Nikšić, gdje se sastao sa predsjednikom opštine Markom Kovačevićem, sa kojim je razgovarao i o podizanju spomenika.

Potom je diplomata Palestine Rabi Alhantuli zatražio od Kovačevića da preispita odluku o podizanju spomenika.

Na upit RSE da li će preispitati odluku, iz službe Kovačevića su kratko kazali da je "proces izgradnje spomenika prošao sve potrebne procedure u skladu sa zakonom" i u Ministarstvu kulture i u Opštini Nikšić.

Palestinski diplomata je kazao da sa ogorčenjem prati plan gradnje "spomenika koji obilježava tranzit ratnih aviona 1948. godine koji su učestvovali u ratnim zločinima nad mojim narodom te godine".

On je napomenuo da su jugoslovenske vlasti kasnije prekinule odnose sa Izraelom.

SFRJ je prekinula diplomatske odnose sa Izraelom 1967. godine, navodeći kao razlog agresiju prema arapskim zemljama.

"Ovo potvrđuje da je decenijama Palestinska Oslobodilačka Organizacija na čelu sa pokojnim predsjednikom Jaserom Arafatom, dobijala punu političku, ekonomsku i vojnu podršku Jugoslavije i predsjednika Tita lično", kazao je Alhantuli.

Puni diplomatski odnosi Jugoslavije i Izraela obnovljeni su 1990-ih.

Ambasador Izraela u Crnoj Gori Jahel Vilan je odgovorio da ne treba miješati ono što se dešava između njih i Palestinaca danas sa onim što se događalo prije 75 godina.

Operacija "Velveta", prema njegovim riječima, nije podrazumijevala uništavanje drugog naroda, već spasavanje Jevreja.

"Zato dugujemo zahvalnost Crnoj Gori, tadašnjoj Titovoj Jugoslaviji kao i Čehoslovačkoj, za njihov nemjerljiv doprinos spasavanju jevrejske zajednice i stvaranju države Izrael".

Izraelski predstavnici uvjereni su da će gradnja spomenika uticati i na rast turista iz te države u Nikšić.