د لوړې د مراسمو ۲کاله پوره شول؛ افغانستان کې جمهوري نظام ولې سقوط وکړ؟
پوره دوه کاله وړاندې محمد اشرف غني د افغانستان د ولسمشر په توګه لوړه وکړه.
د نظام پیاوړي کول، د امنیت ټینګښت، د سولې تامین، ټول شموله حکومت رامنځته کول، اداري فساد سره مبارزه او د ښځو د حقونو تامین، د لوړې مراسم کې د محمد اشرف غني له مهمو ژمنو څخه وو.
که څه هم د افغانستان د مخکیني نظام د ټاکنو خپلواک کمېسیون محمد اشرف غني د ۱۳۹۸ کال د ټاکنو ګټونکی اعلان کړی و، خو د هغه سیال، عبدالله عبدالله په محمد اشرف غني تور پورې کړ چې يه ټاکنو کې یې درغلي کړې او دی د دې ټاکنو ګټونکی دی.
هغه ستونزه چې بیا د یو شمېر سیاسي مشرانو او بهرنیو هېوادونو په منځګړیتوب حل شو.
عبدالله عبدالله د ۱۳۹۹ کال د ثور میاشتې په ۲۸مه نېټه د ملي مصالحې عالي شورا د ریاست او د حکومت په تشکیل کې د شراکت په منلو سره، د ښاغلي غني حکومت په رسمیت وپېژنده او روغه یې وکړه.
خو د لوړې له مراسمو دوه کاله وروسته، نه محمد اشرف غني ولسمشر پاتې شو او نه هم عبدالله عبدالله د ملي مصالحې عالي شورا رییس.
د محمد اشرف غني د واکمنۍ د دوهم کال له پیل وروسته، جګړې تربل هر وخت زور واخیست، تردې چې طالبانو څه کم څلورو میاشتو کې د افغانستان ټولې سیمې لاندې کړې.
محمد اشرف غني د دغه څرګندونو سره-سره، وروسته له هغه چې د کابل ولسوالۍ د طالبان لاسته ولویدې او له دې وړاندې چې طالبان کابل ښار ته دننه شي، له افغانستان ووت.
خو وروسته یې په یوه ویډیو کې افغانانو ته وویل، د دې لپاره چې وینه تویه نه شي او کابل ښار ویجاړ نه شي اړ شو چې کابل پریږدي او له افغانستانه ووځي: "زه مجبوراً له افغانستان وویستل شوم، ترڅو له وینې توئیدنې او د کابل له ویجاړیدو مخنیوی وشي."
باورونه دا دي چې د دغې له منځه تلو لاملونه ډېرې خواووې لري.
د مخکیني نظام په ولسي جرګه کې د هرات د خلکو استازی، محمد عظیم کبرزاني وایي، ښاغلي غني له یوې خاصې ډلې پرته په نورو کسانو ډیر باور نه درلود نو ځکه نظام د سقوط لپاره زمینه برابره شوه.
دی وايي: "له یو دوه کسانو پرته چې هرې خبرې کې ورته بلې او هو ویل نور یې په هېڅ چا اعتبار نه درلود او صرف یې د هغوی خبرې اورېدې. که پام وکړئ دوه درې کسان دي چې په هرې جلسې کې ورسره وو او پرېکړه یې کوله. هغوی په ځینو ملي خیانتونو کې شریک دي، خو په راس کې یې محمد اشرف غني و."
خو یو شمېر شنونکي بیا نه یوازې ښاغلی غني بلکې په حکومت کې ټول عناصر د هغه لامل بولي.
د سیاسي چارو شنونکی نجیب ننګیال وایي: "ولسمشر غني واقعیت غوښتل ولسواکي په افغانستان کې ادامه پیدا کړي، نظام ونه پاشل شي او د سولې د پروسې له لارې یو داسې حکومت رامنځته شي چې هم د طالبانو لپارت د منلو وي او هم د ټولو افغانانو لپاره. دا چې په دې کې ونه توانېده او دې هدف ته ونه رسېده، د ده د خپل د مدیریت تېروتنې وې. د دې ترڅنګ د هغه ټیم داسې ټیم و چې افغانستان کې یې د سیاست تجربه نه لرله او ويې نه شو کولی چې خلک او سیاسي جبهه د حکومت په ملاتړ راټوله کړي."
محمد اشرف غني د ۲۰۲۰میلادي کال د مارچ په ۹ مه نېټه، د لوړې د مراسمو په وینا کې وویل، سوله ورته لومړیتوب لري، خو هغه سوله کوم چې خلکو ورنه تعریف درلود، هغه یو خیال پاتې شو: "با عزته سوله، د ملت په همت او د جمهوریت تر چتر لاندې راتلونکې ده، مطمینه اوسئ."
د جمهوریت د مذاکراتي پلاوي پخوانۍ غړې فوزیه کوفي په دې باور ده چې دې برخه کې چلند د ملي ګټو پر بنسټ ونه شو: "زه فکر کوم چې په ملي ګټو د شخصي ګټو ترجیح ورکول د ښاغلي غني سیاسي چلندونه چې شخصي ګټو ته یې په ملي ګټو ترجیح ورکوله د دې لامل شول چې خلک او بنسټونه په نظر کې ونه نیول شي او د ملي اردو او پولیسو د له منځه وړلو لامل شول."
د سولې راوستل، د ټول شموله حکومت جوړول، له فساد او بډو سره مبارزه او د ښځو د حقوقو تامین د محمد اشرف غني نورې ژمنې وې.
د جمهوري نظام ساتل هغه اصل و چې محمد اشرف غني به پرې ټینګار کاوه.
د لوړې په مراسمو کې یې یو وار بیا دا تعهد تازه کړ هغه تعهد چې تر یو نیم کال یې ډېر دوام ونه کړ: "بې وطني او در به دري نور بس دی او نور به تکرار نه شي."
دا د لوړې په مراسم کې د محمد اشرف غني له ویناو څخه.
د تېر جمهوري نظام د چارو د ادارې د فرهنګي او ټولنیزو چارو رییس، محبوب شاه محبوب وایي چې ولسمشر غني د لوړې په مراسمو کې خپلو کړو ژمنو ته ژمن و، خو د نظام سقوط د دې لامل شو چې د هغه دغه پلانونه پلي نه شي.
ښاغلی محبوب وايي: "ولسمشر غني نه یوازې دا چې د لوړې په مراسمو کې خپلو کړو تعهداتو ته ژمن و، بلکې یو شمېر متفرقه تعهدات هم و چې هغو یې کار روان و او د کار په جریان کې و، خو له بده مرغه وروستي تحولات او د نظام سقوط د دې لامل شو چې ګڼ پلانونه او ګڼ تعهدات سر ته و نه رسېږي او هرڅه نیمګړي پاتې شي."
د اګسټ له پنځلسمې او د جمهوري نظام له سقوط وروسته، ډېرۍ افغانان د افغانستان پرېښودو ته اړ شول او ګاونډیو او نورو هېوادونو ته یې پناه یوړه.
زهره چې د اګسټ له پنځلسمې مخکې د ملي امنیت کار کوونکې وه وایي: "زه له هغو کسانو څخه ومه چې اشرف غني ته مې رایه ورکړه، تر اوسه هم نه پوهېږمه چې څوک او څه د نظام د ړنګېدو لامل شول، خو غواړمه دا ووایمه چې وروستي څو کلونو سقوط ته لاره هواره کړه."
د دې ټولو سره سره، محمد اشرف غني خپل د واکمنۍ په دوره کې د اقتصاد او تجارت په برخه کې ډېرې پروژې پرانېستې چې له هغې ډلې د افغانستان د اوبو مدیریت و چې له دې، په نیمروز کې د کمال خان بند او هرات کې د سلما بند د خلکو پام ځان ته واړوه.
د پوهنتون استاد او د افغانستان د ولسمشریزو ټاکنو نوماند، فرامرز تمنا وایي چې محمد اشرف غني ونه شو کولی چې د ناورین له رامنځته کېدو مخنیوی وکړي: "ولسمشر کولی شو چې له هغه څه چې پېښ شوي وه مخنیوی وکړي. له هغو ژمنو یې چې کړي وې، لس سلنه یې هم پلې نه شوې او که کومه ژمنه پلي شوې هم وي هغه موارد دي چې بنسټ یې د داوودخان په دوره کې کېښودل شوی وه او ښاغلي غني صرف پرانېسته."
د سیاسي چارو شنونکي په دې باور دي چې د مهمو هېوادونو او د امریکا په ګډون د افغانستان د ملاتړو هېوادونو د سیاستونو په بدلون سره، له دې سیاسي بدلون مخنیوی سخت ستونزمن و.
په لندن کې مخکینی افغان ډپلوماټ عزیز معارج وایي: "په هغه وخت کې چې دغه بدلونونه په افغانستان کې راغلل، سترو هېوادونو خپله دغه موضوع مدیریت کوله او د دوی کنټرول لاندې وه. پخوانی رژیم هم خبر و چې باید حکومت طالبانو ته تسلیم کړي."
که څه هم افغان سیاسیون تل نیوکه کوي چې محمد اشرف غني ته نږدې کسان د نظام د ړنګېدو له عاملانو څخه دي، خو د محمد اشرف غني د ملي امنیت شورا سلاکار حمدالله محب، په دې تړاو ازادي راډیو سره خبرو کولو ته حاضر نه شو.
ازادي راډیو هڅه وکړه څو د چارو د ادارې د مخکیني رییس، فضل محمود فضلي، د محمد اشرف غني مخکینی سلاکار او د ننګرهار د مخکیني والي ضیاالحق امرخېل لیدلوری هم په دې تړاو ترلاسه کړي، خو په دې کار بریالۍ نه شوه.