Путинан Тулон. Дукаев Аслан – Оьрсийчоь Нохчийчоьнан сибате ерзорах
Оьрсийчохь бирзинчу харжамаша бIаьрла даьккхина пачхьалкхера ши васт, аьлча а, ши хьаькам – Харжамийн Коьрта комиссин хьалханча Памфилова Элла а, Нохчийчоьнан куьйгалхо Кадыров Рамзан а. Памфиловаца дерг кхеташ ду: цо, ша дийриг тоъал дош ду а моттуьйтуш, бакъдолчух тар а деш, кхочушдина шена Iедал хийца ца далийта тIедиллина декхар. Амма ала деза, юьхьанца Путин Владимир цецвелира, иштаниг "хуьлийла дац" а оьккхуьйтуш, Кадыровс, къежа а къежаш, “республикехь "Цхьааллин Оьрсийчоьно" 96% кхаьжнаш баьхна, Компартино - 0,74%, ткъа Либерал-Демократин партина и мискъал а ца кхаьчна" аьлча. Делахь а, тIаьхьа метта а веъна, цо сихха тидира, стенна баккхина толам Кавказерчу республикехь Iедалан партино. "Харжамийн жамI кхеташ ду хьо регионан коьрте хIоттале цигахь лаьттинчу суьрте хьаьжча", – элира президента, шайн мохк меттахIотторна нохчийн халкъо сий ца дойла дац "Цхьааллин Оьрсийчоьнан а", цуьнан векалан Кадыровн а, бохучу маьIнехь.
Кхеташ ду, пачхьалкхан коьртачу куьйгалхочо Кадыров хастор шатайпа кост ду. И кост Кадыровн коллегаша, губернаторша, тIеоьцур ду шайга ден омра санна. Хила тарлуш ду рогIерчу харжамаша ишттачу жамIашца юкъаралла Оьрсичоьнан кхечу регионашкахь а цецъяккхар. Цуьнца ю жимачу Нохчийчоьнан феномен – тIаьххьарчу заманахь ерриг а пачхьалкханна Iалашонаш а, зеделларг а латтош йолу меттиг хилла беха и мохк. Журналисташа а, бакъоларъярхоша а олу оцу феноменах "Оьрсийчоь Нохчийчоьнан сибате ерзор", олу оцу дешнаш чу алссам ирча васташ а дохкуш.
ХIинца хала ду оьрсийн матте и термин маца кхечира ала. Билггал хууш дерг ду цуьнан маьIна хьалхарий, шолгIий эзар шераш цхьаьанакхетачу муьрехь, нохчийн тIемалой хIаллакбар, республикехь "къепе хIоттор" Нохчийчоьнан администрацин каралуш кхолладелла хилар. Оцу маьIнехьтермин шен къамелехь ялийра, масала, хьумарша, бакъоларъярхочо Ковалев Сергейс. Цо бохура, "эхь ца хеташ президентан харжамийн моттаргIа хIоттийначул тIаьхьа [2003 шарахь] Нохчийчоь нохчийн сибате ерзийра [чеченизаци йина], хIинца адамийн бакъонаш ларъеш хир ву, дерриг а административан Iедал шен карахь хиларе терра, Кадыров. Кадыровн наха лелош болу гIурташ федералаша лелийначел а совбуьйлуш лаьттар бу”.
Ца кхеташ дисина, ала дашна, мила вара пачхьалкхан къилбера тIом нохчийн караберзийнарг. И тайпа яккхий концепцеш, тешна а, кхуллу говзанчийн тобанаша (кхоьллина хила тарло Кхерамзаллин Кхеташонехь я Орсийчоьнан эскарийн Инарла штабехь), цундела теша хала ду Къилбаседа Кавказера конфликт нохчийн караерзор хьехнарг "коьрта идеолог" Сурков Владислав вара ала – Нохчийчоьнца уьйр йолуш иза хиллехь а, теша хала ду терминан архитерктор иза ву бохучух.
Оцу терминца керла маьIна дозаделла тIаьхьо: Нохчийчуьра зеделларг Оьрсийчоьнан дахаре кхийла долийча. И маьIна довзуьйтуш дара 2006-чу шарахь Политковская Аннас яздийриг: "ТIаьххьарчу заманан хиламаша гойту чеченизаци дуьххьара Нохчийчохь дIаяьхьна хилар. ХIинца ерриг а Оьрсийчухула яьржаш ю чеченизаци. Иза гуш ду билггал, [...] карахь гранатомет йолу, хьекъалх цхьа а хьаса боцу, дуткъа хьаж долу, хье юккъехь Оьрсийчоьнан Турпалхочун седа болу стаг ву коьртаниг – и седа стенна белла кхеташ дацахь а - иза вайн Iедалан сибат ду. Цунна зуламаш дан магош ду. Иштаниг мегаш ду".
Цул тIаьхьа терминан маьIна кхидIа а шорделира – географехь а, шен концепцица а. ХIинца дийца даьккхина Беларусанний, Оьрсийчоьнанний юкъаметтигаш нохчашца лелачу кепе ерзор ("чеченизации модели отношени"), оццу маьIнехь лела Донбасс нохчашца лелочу юкъаметтигийн хьесапе ерзийна хьахош ("чеченизации Донбасса"), цул сов Германи а, Американ Цхьаьнатоьхна Штаташ хьахош а оьцу пайда оццу терминах, шатайпа кхин маьIна цунна луш делахь а. Ткъа Оьрсийчохь, журналисташа дечу тоьшаллица, "йолийна таджикийн чеченизаци” - бахьана ду, неонацисташна дуьхьалоеш, и "кхетам боцу гастербайтераш луьралла гайта буьйлабалар". Иштта йоьду пачхьалкхехь прессин «чеченизаци» а – дешан бакъо хьашар, "чеченизаци" ю еш низамлардаран хьукматашна а, нана-яккхий Оьрсийчоьнан Федерацин субъекташна а - "федерацех конфедераци еш".
Политикан термин а, журналистийн клише а хилла лела "чеченизаци" дош дузу муьлххачу а Нохчийчуьра шатайпа статус йолу, шен ламасташ долу урхаллин кеп дагайоуьйтучу хьолах. Шеко яц, республиканна тIаьххьарчу шерашкахь ирча репутаци тIекхоьллинарг ю ша Нохчийчоьнан администраци. Лакхахь хьахийначу харжамашкахь юха а мехкан куьйгалхочун дарже кхача йолчу Iалашонца дакъалоцуш вара 99,7% кхаьжнаш баьхна волу Кадыров Рамзан. Стенна эшна цунна автократашлахь а сов деза васт лелаш волчу автократал Бердымухамедов Гурбангулыл а соввала, кхеташ дац. И санначу сенсацеша латтайо Нохчийчоьнна а, цуьнан куьйгаллина а тIехь шийла цIе. Бакъду, деккъа и Iедал бехкедар а хир дац нийса.
Ша хIора шарахь луш хуьлучу рогIерчу пресс-конференцехь, 2017 шарахь, Путина элира: "Рамзана нийса до дерриг а". Президента и дешнаш Шемара бераш а, зударий а цIабалорах лаьцна дечу къамелехь аьллехь а, церан маьIна шуьйра кхетийра наха. Ткъа цул хьалха элира Путина, шена Кадыров шен "воI санна" хета, аьлла. Оцу дешнаша цецбаьхнехь а, тийшира тергамцаш президента иза даггара аьлла хиларх.
Кадыровга бан а бу Путин Владимиран боккха ларам. Теша хала долчу харжамийн жамIаша а, я кхечу къиноша а гал ца боккху президентан Кавказерчу республикан куьйгалле болу бовха тешам. Цунан бахьана цхьаъ ду: ша къаръеш КадыровгIара, дас а, воIа а, вуно доккха дакъалаьцна йолу Нохчийчоь цкъа а ца лелла Путинан Тулон хилла. Къоначу президентна Путинан кара политикан ирхе елларг яра Нохчийчоь – цигахь чIагIйира цо шен идеологин коьрта императив: пачхьалкх бахархойл а, бакъонел а лакхара ю. 20 шо сов зама ю оцу принципна кIел Нохчийчоь кхобу, цундела нийса хир ду, Оьрсийчоь оцу йийца яккхинчу «чеченизаце» ерзорал хьалха хилларг дара Нохчийчоьнна «путинизаци» яр, аьлча.
ТIаьххьарчу шерашкахь шатайпа лаборатори йина Нохчийчоьнах, цигахь кхуллу, зуьй массо а кепара методикаш а, технологеш а – политикан, тIеман, полицин, ур-атталла харжамийн а. Масала, Нохчийчоьнах хилла дуьххьара "харжамхойн султанат", цигахь эха боьлла харжамашка 90 процентал сов нах, ткъа кхаьжнаш берраш а санна дIало Iедалх волчу кандидатна. ТIаьххьарчу компанехь а ца духуш дисина и ламаст. "Кхаа дийнан харжамашкахь дакъалаьцна 94,42%” харжамхоша", - хаам баржийра республикан харжамийн комиссин куьйгалхочо. Цхьа а цецвериг хир вац нохчийн и масал кестта ерриг а Оьрсийчоьнехула даьржича.
Дукаев Аслан– нохчийн журналист
"Авторан бакъо" рубрикехь йовзуьйту ойланаш ца яхка тарло редакцина хетачуьнца